Lyriek in de middeleeuwen
Inleiding
Verschillende stromingen
- Wat is Poëzie? Bevatten vaak rijm en metrum, opgebouwd in strikte patronen, stijlfiguren
- Waarom Poëzie? Ontspanning, verwerkingsmethode (omgaan met liefde/verlies à trouw/begrafenis)
- Waarover gaat poëzie? Gevoelens
Poëzie is een passie, wie je diep van binnen bent, niet je job, het zit in je leven
De driehoek van Petersen (theoreticus) maakt onderscheid tussen de 3 hoofdgenres:
1. Dramatiek (Toneel, theater) 🎭:
§ Dialoog: Personen communiceren via gesprekken.
§ Handelingen en dialogen letterlijk uitbeelden.
2. Epiek ((ridder)Verhaal) 📖:
§ Bericht: Verhalen (romans) delen met het publiek
§ Opeenvolging van gebeurtenissen
3. Lyriek (Poëzie) 🎤:
§ Monoloog van de dichter, geschreven door 1 persoon, gericht op
persoonlijke gevoelens en toestanden (liefde en verdriet)
§ Beeldspraak is essentieel, werken met beelden om emoties en toestanden uit te drukken (uitbeelden)
Def. Lyriek: Monologische uitbeelding van een toestand Gedichten beschrijven niet altijd handelingen, maar laten de
innerlijke gevoelens van de schrijver zien
Middeleeuwse lyriek
• Geestelijke Lyriek ✝: Geloof (liefde voor God, kerstliederen, priesters, nonnen)
• Wereldse Lyriek 🌍: Menselijke gevoelens (liefde & verlies), niet te maken met God
< Lied, liederen (beschouwd als lyriek en vertelt door troubadours)
Kunstlyriek (vaak hoofse minnelyriek) Volkslyriek
Publiek Ontwikkelingspubliek (lezen, gestudeerd, schrijven, geld) Iedereen, gewone volk
Overleving Schriftelijk Oraal
Auteur Vaak gekend (begin ME niet zo) Anoniem (na 100x veranderd)
Inhoud & vorm Complex Eenvoudig (gepaard rijm)
A. Wereldse hoofse kunstlyriek minne = liefde
• Beleefde omgangsvormen: Gedichten om de vrouw te vereren, geschreven met respect en bewondering. 💖
• Hoofse liefdesgedichten: Idealistische liefde, vaak met de man als dienaar van de vrouw. 🌸
• Hoofs gedrag: gunstig en galant
• Ontstaan in de 12e E: Door verandering in de maatschappij en meer tijd voor het hofleven 🏰
• Gedichten verspreid door troubadours, trouvères, Minnesängers, minstrelen: Liederen werden mondeling
overgeleverd en pas laat opgeschreven. 🎤 (oorspronkelijk Frankrijk)
• Arabische invloeden: Cultus van de vrouw kwam meer naar voren. 🌍 à verandering hofleven
1. De hoofse minnelyriek
a. Kenmerken
Kenmerken van Hoofse Minnelyriek 💖
• Platonische liefde:
o Liefde bestaat alleen in het hoofd, geen echte relatie, idee van verliefdheid. 💭
o Het is een ideaalbeeld van liefde zonder gebreken. 💫
• Onderdanigheid van de man:
o De man stelt zich onderdanig en dienstbaar op tegenover de vrouw. 🤲
o Hij beschouwt haar als het perfecte ideaal, vaak hoger dan hijzelf 👑
o Moeilijk om een echte relatie aan te gaan, omdat de vrouw soms al getrouwd is (bv met koning)
• Masochisme à catharsis
o Iemand die geniet van eigen leed/pijn
o Hij gelooft dat het lijden hem kan helpen groeien. 🌱
o Pijn zorgt voor catharsis (lijden en denken dat ze daaruit kunnen leren)
, o Cultiveren van een gevoel van liefde die ze niet kunnen krijgen
• (Sadisme (Pijn doen aan anderen)J
o Sommige mensen halen plezier uit het veroorzaken van pijn bij anderen. 😈
o Sm-sado masochisme (, waar pijn tijdens seks een bron van genot kan zijn)
• Natureingang (aankondiging in het begin)
o Gedichten beginnen vaak met een natuurbeschrijving (natuur- of liefdestafereel), zoals vogels die fluiten of
bloemen die bloeien. 🌸🐦
o De natuur wordt vaak gebruikt als symbool voor de ontwikkeling van liefde. 🌿💕
b. Voorbeelden
Hendrik van Veldeke: 1ste bekende Nederlandse dichter die we kennen bij naam, maar ook beschouwd als de eerste Duitse
dichter🇳🇱🇩🇪 (2de helft 12E E)
Woonde in het grensgebied tussen Vlaanderen en Duitsland (Limburg). 🗺
2. Egidius
a. Egidius en het Gruutsehandschrift
Het gedicht "Egidius" komt uit het Gruutsehandschrift. Jan Moritoen wordt mogelijk als auteur genoemd. 📜
Acrostichon: in het manuscript, waarbij de eerste letters van de regels een woord vormen. 🔠
Streepjesnotatie (= eenvoudige noten): De gedichten zijn geschreven in streepjesnotatie, een bewijs dat betekent dat ze
waarschijnlijk gezongen werden. 🎤
Auteur: (mss vriend Eg.) vermoede van jan moeriton (acrostichon)
Egidius is gestorven, een vriend van hem rouwt om het verlies en zoekt troost in het schrijven/zingen v een gedicht/ lied
Tegenstellingen: dood en leven/ vroeg en laat/ aarde en hemelrijk/pijn en vreugde
Emoties en sfeer: Droefheid, traag, verlies en gemis, sleeperig, → rouwt om zijn vriend.
ME concept vd dood: hemel = leven goed, beter dan leven (honger, dood, pijn.)
Troost door het idee dat Egidius in de hemel is.
• Herhalingen:
oCirkelbeweging: klanken, gedachten en versregels keren terug: (bv. "Egidius, waar zijt ghy bleven?")
§ (Gevoel van eeuwige rouw).
o Rondeel: terugkomende versregels rouwt het gedicht: egidius vers uw leven
Klanken zoals "leven" en "priem" à klanken die voorkomen in zijn naam ‘egidius) eindklank in laatste stuk tekst.
• Rondeel: kort gedicht gebouwd op slechts 2 rijmklanken en het driemaal terugkeren van dezelfde versregel(s)
o Herhaling versterkt het cyclische gevoel van rouw.
o Je zou altijd verder kunnen zingen
• Combinatie: Vorm (rondeel) en inhoud (rouw) past bij elkaar.
• Perpetuum mobile = beweging die nooit stopt
o Geen zelfmoord
1. Zm = geen toegang tot de hemen à “je bent nu in de hemel”
2. Koos = proeven (van de dood, meemaken) è gestorven
§ ‘Du coos die dood’ (betekent dus niet kiezen)
• Universeel gevoel:
o Verdriet en gemis is bij iedereen (herkenbaar)
o Iedereen rouwt anders
• Typisch ME → dood veel dichter in het leven, veel meer in contact, andere visies.
• Memento mori → gedenk te sterven ‘iedereen is sterfelijk, leven is vergankelijk’ → doordrongen van dat besef
• Danse macabre: De dood maakt iedereen gelijk, in de hemel is iedereen gelijkwaardig = gelukkig (tranendal)
• Nu omgekeerde visie: nu genieten, na dood niet.
• Vanitas (sym = doodshoofd)= ijdelheden van het leven
o Vergankelijk(heid) = gaat weg, zijn tijdelijk à kleren, geld, schoonheid
o Uiterlijkheden bv hoe vaak je in de spiegel kijkt
o Vanitas niet goed in Middeleeuwen → in hemel daarna beloont.
, Moderne interpretaties van Egidius
Gelijkenissen Verschillen
Dood van een goede vriend à daaruit vloeit verdriet. Element van zelfmoord duidelijk
Gemis en rouw zijn duidelijk aanwezig. Geen geloof in het concept vd hemel, dus “geen mogelijkheid om
elkaar terug te zien”
Schuldig/spijt: "Had ik maar geluisterd" Biedt geen troost (in ME wel)
Titel vernoemd naar Egidius of verwijst naar een rouwgedicht. Vorm: Engels sonnet (dus geen rondeel)
B. Wereldlijke volkslyriek: de ballade
1. Definitie
Een ballade is een vertellend lied in korte strofen (2 tot 5 regels). Het gaat om een dramatische gebeurtenis (zoals een
mislukte of onmogelijke liefde) die zich afspeelt in een ridderlijk of adellijk milieu.
• Kenmerken:
o 🔹 Gebruik van dialoog.
o 🔹 Alleen de dramatische hoogtepunten worden verteld, zodat het verhaal beknopt wordt weergegeven en vaak
sprongsgewijs verloopt
o 🔹 Sommige verzen hebben een formulair karakter (herhaling van formule-achtige verzen).
o 🔹 Balans tussen herhalende effecten en pregnante (in beknopte vorm veel inhoudende) regels.
o 🔹 Vaak gehuld in een sfeer van mythe en magie, de sfeer is verwant met sprookjes en sagen.
o 🔹 Geen plaats- of tijdsaanduiding.
💡 Typisch voor de middeleeuwen:
🔸 gezang en verhalen vertellen
🔸 Orale vertelcultuur.
🔸 volkslyriek: rijmschema’s, zoals gepaard rijm (aabb) àVoordeel voor de troubadour: Makkelijker te onthouden.
2. Heer Halewijn (vb van een ballade)
- 🔸 Hoofdpersoon Halewijn: Een seriemoordenaar/lustmoordenaar die vrouwen vermoordt.
- 🔹 Hoofdlijnen van het verhaal:
o De koningsdochter besluit alleen Halewijn te bezoeken ondanks het verbod van haar moeder, vader en zus
o Ze gedraagt zich als een man, o.a. door haar manier van zitten op een paard
o Ze bedenkt een plan om Halewijn te doden.
o De koningsdochter mocht haar eervolle dood zelf kiezen (als koningsdochter heeft ze dit recht).
§ Ze kiest voor onthoofding met een zwaard.
§ De koningsdochter zegt dat zijn prachtige gewaad onder bloed zal zitten.
§ Hij doet zijn gewaad uit, waarna zij hem met zijn eigen zwaard onthoofdt.
o De vloek wordt verbroken, en ze neemt zijn hoofd mee, eet hem op
• ✨ Kenmerken van een ballade
o ✅ Korte strofen.
o ✅ Dramatische hoogtepunten beknopt weergegeven.
o ✅ Sprookjesachtige elementen en verloop
o ✅ Ridderlijk milieu (bv de koningsdochter).
o ✅ Gebruik van dialoog.
o ✅ Geen plaats- of tijdsaanduiding.
o ✅ Middeleeuwse sfeer met magie (oude tradities en gewoontes verstopt) :
§ Halewijns hoofd praat nog.
§ Het gebruik van een hoorn.
§ Het aanbrengen van zalf op zijn hals.
• Halloween 🎃 en Keltische tradities:
o Staat symbool voor geesten.
o Gevierd eind oktober/begin november als het Keltische nieuwjaar.
o Markeert het einde van de oogst, vruchtbaar gedeelte vh jaar voorbij en het begin van donkere, kortere dagen
o Offers werden gebracht voor een hoopvol oogstjaar.
• Keltisch feest:
o Oogst werd herrekend; begin van het 'doodseizoen'.
o De Kerk doopte het als Allerheiligen, een 'heidens feest' dat een christelijk tintje kreeg
• Verbinding met Heer Halewijn:
o Halewijns geest (praat) lijkt 'tussen leven en dood' te zweven, vergelijkbaar met Halloween-symboliek.
Inleiding
Verschillende stromingen
- Wat is Poëzie? Bevatten vaak rijm en metrum, opgebouwd in strikte patronen, stijlfiguren
- Waarom Poëzie? Ontspanning, verwerkingsmethode (omgaan met liefde/verlies à trouw/begrafenis)
- Waarover gaat poëzie? Gevoelens
Poëzie is een passie, wie je diep van binnen bent, niet je job, het zit in je leven
De driehoek van Petersen (theoreticus) maakt onderscheid tussen de 3 hoofdgenres:
1. Dramatiek (Toneel, theater) 🎭:
§ Dialoog: Personen communiceren via gesprekken.
§ Handelingen en dialogen letterlijk uitbeelden.
2. Epiek ((ridder)Verhaal) 📖:
§ Bericht: Verhalen (romans) delen met het publiek
§ Opeenvolging van gebeurtenissen
3. Lyriek (Poëzie) 🎤:
§ Monoloog van de dichter, geschreven door 1 persoon, gericht op
persoonlijke gevoelens en toestanden (liefde en verdriet)
§ Beeldspraak is essentieel, werken met beelden om emoties en toestanden uit te drukken (uitbeelden)
Def. Lyriek: Monologische uitbeelding van een toestand Gedichten beschrijven niet altijd handelingen, maar laten de
innerlijke gevoelens van de schrijver zien
Middeleeuwse lyriek
• Geestelijke Lyriek ✝: Geloof (liefde voor God, kerstliederen, priesters, nonnen)
• Wereldse Lyriek 🌍: Menselijke gevoelens (liefde & verlies), niet te maken met God
< Lied, liederen (beschouwd als lyriek en vertelt door troubadours)
Kunstlyriek (vaak hoofse minnelyriek) Volkslyriek
Publiek Ontwikkelingspubliek (lezen, gestudeerd, schrijven, geld) Iedereen, gewone volk
Overleving Schriftelijk Oraal
Auteur Vaak gekend (begin ME niet zo) Anoniem (na 100x veranderd)
Inhoud & vorm Complex Eenvoudig (gepaard rijm)
A. Wereldse hoofse kunstlyriek minne = liefde
• Beleefde omgangsvormen: Gedichten om de vrouw te vereren, geschreven met respect en bewondering. 💖
• Hoofse liefdesgedichten: Idealistische liefde, vaak met de man als dienaar van de vrouw. 🌸
• Hoofs gedrag: gunstig en galant
• Ontstaan in de 12e E: Door verandering in de maatschappij en meer tijd voor het hofleven 🏰
• Gedichten verspreid door troubadours, trouvères, Minnesängers, minstrelen: Liederen werden mondeling
overgeleverd en pas laat opgeschreven. 🎤 (oorspronkelijk Frankrijk)
• Arabische invloeden: Cultus van de vrouw kwam meer naar voren. 🌍 à verandering hofleven
1. De hoofse minnelyriek
a. Kenmerken
Kenmerken van Hoofse Minnelyriek 💖
• Platonische liefde:
o Liefde bestaat alleen in het hoofd, geen echte relatie, idee van verliefdheid. 💭
o Het is een ideaalbeeld van liefde zonder gebreken. 💫
• Onderdanigheid van de man:
o De man stelt zich onderdanig en dienstbaar op tegenover de vrouw. 🤲
o Hij beschouwt haar als het perfecte ideaal, vaak hoger dan hijzelf 👑
o Moeilijk om een echte relatie aan te gaan, omdat de vrouw soms al getrouwd is (bv met koning)
• Masochisme à catharsis
o Iemand die geniet van eigen leed/pijn
o Hij gelooft dat het lijden hem kan helpen groeien. 🌱
o Pijn zorgt voor catharsis (lijden en denken dat ze daaruit kunnen leren)
, o Cultiveren van een gevoel van liefde die ze niet kunnen krijgen
• (Sadisme (Pijn doen aan anderen)J
o Sommige mensen halen plezier uit het veroorzaken van pijn bij anderen. 😈
o Sm-sado masochisme (, waar pijn tijdens seks een bron van genot kan zijn)
• Natureingang (aankondiging in het begin)
o Gedichten beginnen vaak met een natuurbeschrijving (natuur- of liefdestafereel), zoals vogels die fluiten of
bloemen die bloeien. 🌸🐦
o De natuur wordt vaak gebruikt als symbool voor de ontwikkeling van liefde. 🌿💕
b. Voorbeelden
Hendrik van Veldeke: 1ste bekende Nederlandse dichter die we kennen bij naam, maar ook beschouwd als de eerste Duitse
dichter🇳🇱🇩🇪 (2de helft 12E E)
Woonde in het grensgebied tussen Vlaanderen en Duitsland (Limburg). 🗺
2. Egidius
a. Egidius en het Gruutsehandschrift
Het gedicht "Egidius" komt uit het Gruutsehandschrift. Jan Moritoen wordt mogelijk als auteur genoemd. 📜
Acrostichon: in het manuscript, waarbij de eerste letters van de regels een woord vormen. 🔠
Streepjesnotatie (= eenvoudige noten): De gedichten zijn geschreven in streepjesnotatie, een bewijs dat betekent dat ze
waarschijnlijk gezongen werden. 🎤
Auteur: (mss vriend Eg.) vermoede van jan moeriton (acrostichon)
Egidius is gestorven, een vriend van hem rouwt om het verlies en zoekt troost in het schrijven/zingen v een gedicht/ lied
Tegenstellingen: dood en leven/ vroeg en laat/ aarde en hemelrijk/pijn en vreugde
Emoties en sfeer: Droefheid, traag, verlies en gemis, sleeperig, → rouwt om zijn vriend.
ME concept vd dood: hemel = leven goed, beter dan leven (honger, dood, pijn.)
Troost door het idee dat Egidius in de hemel is.
• Herhalingen:
oCirkelbeweging: klanken, gedachten en versregels keren terug: (bv. "Egidius, waar zijt ghy bleven?")
§ (Gevoel van eeuwige rouw).
o Rondeel: terugkomende versregels rouwt het gedicht: egidius vers uw leven
Klanken zoals "leven" en "priem" à klanken die voorkomen in zijn naam ‘egidius) eindklank in laatste stuk tekst.
• Rondeel: kort gedicht gebouwd op slechts 2 rijmklanken en het driemaal terugkeren van dezelfde versregel(s)
o Herhaling versterkt het cyclische gevoel van rouw.
o Je zou altijd verder kunnen zingen
• Combinatie: Vorm (rondeel) en inhoud (rouw) past bij elkaar.
• Perpetuum mobile = beweging die nooit stopt
o Geen zelfmoord
1. Zm = geen toegang tot de hemen à “je bent nu in de hemel”
2. Koos = proeven (van de dood, meemaken) è gestorven
§ ‘Du coos die dood’ (betekent dus niet kiezen)
• Universeel gevoel:
o Verdriet en gemis is bij iedereen (herkenbaar)
o Iedereen rouwt anders
• Typisch ME → dood veel dichter in het leven, veel meer in contact, andere visies.
• Memento mori → gedenk te sterven ‘iedereen is sterfelijk, leven is vergankelijk’ → doordrongen van dat besef
• Danse macabre: De dood maakt iedereen gelijk, in de hemel is iedereen gelijkwaardig = gelukkig (tranendal)
• Nu omgekeerde visie: nu genieten, na dood niet.
• Vanitas (sym = doodshoofd)= ijdelheden van het leven
o Vergankelijk(heid) = gaat weg, zijn tijdelijk à kleren, geld, schoonheid
o Uiterlijkheden bv hoe vaak je in de spiegel kijkt
o Vanitas niet goed in Middeleeuwen → in hemel daarna beloont.
, Moderne interpretaties van Egidius
Gelijkenissen Verschillen
Dood van een goede vriend à daaruit vloeit verdriet. Element van zelfmoord duidelijk
Gemis en rouw zijn duidelijk aanwezig. Geen geloof in het concept vd hemel, dus “geen mogelijkheid om
elkaar terug te zien”
Schuldig/spijt: "Had ik maar geluisterd" Biedt geen troost (in ME wel)
Titel vernoemd naar Egidius of verwijst naar een rouwgedicht. Vorm: Engels sonnet (dus geen rondeel)
B. Wereldlijke volkslyriek: de ballade
1. Definitie
Een ballade is een vertellend lied in korte strofen (2 tot 5 regels). Het gaat om een dramatische gebeurtenis (zoals een
mislukte of onmogelijke liefde) die zich afspeelt in een ridderlijk of adellijk milieu.
• Kenmerken:
o 🔹 Gebruik van dialoog.
o 🔹 Alleen de dramatische hoogtepunten worden verteld, zodat het verhaal beknopt wordt weergegeven en vaak
sprongsgewijs verloopt
o 🔹 Sommige verzen hebben een formulair karakter (herhaling van formule-achtige verzen).
o 🔹 Balans tussen herhalende effecten en pregnante (in beknopte vorm veel inhoudende) regels.
o 🔹 Vaak gehuld in een sfeer van mythe en magie, de sfeer is verwant met sprookjes en sagen.
o 🔹 Geen plaats- of tijdsaanduiding.
💡 Typisch voor de middeleeuwen:
🔸 gezang en verhalen vertellen
🔸 Orale vertelcultuur.
🔸 volkslyriek: rijmschema’s, zoals gepaard rijm (aabb) àVoordeel voor de troubadour: Makkelijker te onthouden.
2. Heer Halewijn (vb van een ballade)
- 🔸 Hoofdpersoon Halewijn: Een seriemoordenaar/lustmoordenaar die vrouwen vermoordt.
- 🔹 Hoofdlijnen van het verhaal:
o De koningsdochter besluit alleen Halewijn te bezoeken ondanks het verbod van haar moeder, vader en zus
o Ze gedraagt zich als een man, o.a. door haar manier van zitten op een paard
o Ze bedenkt een plan om Halewijn te doden.
o De koningsdochter mocht haar eervolle dood zelf kiezen (als koningsdochter heeft ze dit recht).
§ Ze kiest voor onthoofding met een zwaard.
§ De koningsdochter zegt dat zijn prachtige gewaad onder bloed zal zitten.
§ Hij doet zijn gewaad uit, waarna zij hem met zijn eigen zwaard onthoofdt.
o De vloek wordt verbroken, en ze neemt zijn hoofd mee, eet hem op
• ✨ Kenmerken van een ballade
o ✅ Korte strofen.
o ✅ Dramatische hoogtepunten beknopt weergegeven.
o ✅ Sprookjesachtige elementen en verloop
o ✅ Ridderlijk milieu (bv de koningsdochter).
o ✅ Gebruik van dialoog.
o ✅ Geen plaats- of tijdsaanduiding.
o ✅ Middeleeuwse sfeer met magie (oude tradities en gewoontes verstopt) :
§ Halewijns hoofd praat nog.
§ Het gebruik van een hoorn.
§ Het aanbrengen van zalf op zijn hals.
• Halloween 🎃 en Keltische tradities:
o Staat symbool voor geesten.
o Gevierd eind oktober/begin november als het Keltische nieuwjaar.
o Markeert het einde van de oogst, vruchtbaar gedeelte vh jaar voorbij en het begin van donkere, kortere dagen
o Offers werden gebracht voor een hoopvol oogstjaar.
• Keltisch feest:
o Oogst werd herrekend; begin van het 'doodseizoen'.
o De Kerk doopte het als Allerheiligen, een 'heidens feest' dat een christelijk tintje kreeg
• Verbinding met Heer Halewijn:
o Halewijns geest (praat) lijkt 'tussen leven en dood' te zweven, vergelijkbaar met Halloween-symboliek.
