LES 1: Politiek, Staat en Macht
, LES 1: Politiek, Staat en Macht
Inleiding
Belang van politiek:
- Politiek heeft impact op ons dagelijks leven beperkte ‘maakbaarheid’ van de samenleving
- Politiek heeft impact op ons dagelijks leven <-> nationale politiek verliest zijn greep
Denk aan Europa maar ook bijvoorbeeld de ondemocratische macht van Elon Musk
Belang van de politiek te bestuderen:
Regelmaat ontdekken in politieke fenomenen & complexe fenomenen vereenvoudigen
- Complexe politieke/sociale werkelijkheid formaliseren
- Instituties en rollen determineren gedrag, en vice versa
- Patronen ontdekken door te vergelijken, twee wijzen:
- Groot aantal observaties
- Selectie van beperkt aantal specifieke gevallen
Het belang van politiek te bestuderen in een rechtenopleiding
Recht volgt uit politiek
Bv: nieuw seksueel strafrecht, verkeersveiligheid, …
Recht begrensd/versnelt politiek
Bv: burgers beschermen tegen overheidswillekeur, burgers beschermen tegen vrijheden (bv
dat GwH oordeelde dat de Staat te veel betrokken was bij de eindcompetenties)
Het rechtssysteem is een machtsfactor en het recht is ideologisch gekleurd
Bv: N VA die wil dat het parlement ‘activistische’ rechters gaat terug fluiten
Recht wordt politiek gekleurd
Bv: Klimaatzaak
HOOFDSTUK 1: POLITIEK EN POLITIEKE WETENSCHAP
1.1. Politiek
Politiek = ordenen en besturen van (een territoriaal afgebakende) samenleving
Brede definitie: politiek is overal waar er regels bestaan
Bv. verenigingen, scholen, bedrijven als ‘schools of democracy’
‘Politiek’ ⇐ Griekse politika (= de zaken die met de polis te maken hebben)
Definitie: Politiek is alles wat te maken heeft met het besturen van een samenleving.
,Politiek = Ordenen en besturen van een territoriaal afgebakende samenleving
Politiek = ordenen en besturen van een territoriaal afgebakende samenleving
-> Staatsinrichting & instellingen
-> Gedrag: strategie & conflict/samenwerking (doelbewust optreden)
-> Beleid
1.2 Evolutie reikwijdte van politiek
1.3 Wat is politiek
Politiek = Ordenen en besturen van een territoriaal afgebakende samenleving door middel van
machtsuitoefening
,HOOFDSTUK 2: MACHTSUITOEFENING
2.1 Wat is macht?
Bindende regels
= politieke regelgeving kan alleen functioneren als ze ook opgelegd worden aan de leden van de
samenleving
Gevolgen van niet-naleving regels: sancties, dwangmiddelen burgerlijke ongehoorzaamheid
Burgerlijke ongehoorzaamheid:
= publieke, niet-gewelddadige en bewuste daad die ingaat tegen de wet en die tot doel heeft een
wijziging te realiseren.
1. Vorm van protest
2. Vreedzaam
3. Aanvaarden van gevolgen niet-naleving bindende regels
Gevolgen van niet-naleving regels: sancties, dwangmiddelen burgerlijke ongehoorzaamheid
We volgen de regels zonder na te denken (geïnternaliseerd)
vb. drinken en rijden; gordel; rechts rijden; rookverbod
➔ Regels opleggen en afdwingen door middel van machtsuitoefening
Niet alleen politici oefenen macht uit, ook journalisten, virologen ten tijde van corona, Luc Huyse en
de emigratie van politieke macht
2.2 Macht versus gezag
Max Weber: “Macht ≠ gezag”
- Macht= de mogelijkheid/vermogen die een actor heeft om in het kader van een sociale
relatie zijn wil op te leggen aan anderen, ook tegen eventuele weerstand in.
- Gezag = Wanneer burgers zich geen of weinig vragen stellen bij de uitoefening van macht.
Het verwijst naar machtsuitoefening die aanvaard wordt, die als legitiem wordt gezien, en in
de praktijk ook gevolgd wordt
⇒ Weber onderscheidt 3 vormen van gezag:
1. Traditioneel gezag: berust op respect voor de traditie en gewoonte (bv.: erfopvolging
van koning)
2. Charismatisch gezag: berust op de persoonlijkheid van de machthebber, aan wie
bijzondere eigenschappen worden toegeschreven (bv. Hitler)
3. Rationeel-legalistisch gezag: niet gebonden aan de persoon van de machthebber;
maar berust op respect voor de regels. Het kan ook geïnstitutionaliseerd worden
(bv.politie)
⇒ In de modernere samenleving zal het rationele gezag veel zwaarder wegen dan het
traditioneel gezag
⇒ Evolutie gezag tpe 1 ⇒ gezag type 3? : vb.: partijvoorzitters
- Wanneer macht gezag is en dus aanvaard wordt obv één of meer van die gezagstypes,
betekent dat niet noodzakelijk dat iedereen er altijd van overtuigd is dat die regels ook juist
of rechtvaardig zijn.
Robert Dahl Max Weber
, Macht = actor A heeft de mogelijkheid om Macht = mogelijkheid van actor om wil op te
ervoor te zorgen dat actor B een handeling leggen aan anderen, ook tegen eventuele
verricht die B anders niet zou verrichten weerstand in
<-> Handeling B is niet noodzakelijk in <-> Gezag als legitiem aanvaarde
overeenstemming met wat A wil (onbedoelde machtsuitoefening
effecten)
* Ze focussen beide op de mogelijkheid en niet op het uiteindelijke resultaat.
* Het gaat om een wisselwerking, in een samenleving
3 soorten legitieme machtsuitoefening uit respect voor de regels1:
1. Input
Voorkeuren laten horen via verkiezingen of participatie
2. Throughput
Kwaliteit besluitvormingsprocedures
3. Output
Probleemoplossend, welvaartsverhogend vermogen
2.3 Macht omdenken
Steven Lukes
⇒ Lukes werpt op dat macht, in vele gevallen, op een eerder diffuse manier werkt: de oorsprong van
de machtsuitoefening is vaak niet makkelijk te achterhalen of terug te brengen tot specifieke actoren.
De manier waarop ons politiek systeem is georganiseerd geeft mede vorm aan de voorkeuren en
opvattingen die mensen hebben; zelfs in de mate dat ze hun ware belangen niet kunnen
identificeren.
⇒ Omwille van de diversiteit aan manieren waarop macht zich identificeert, stelde Lukes dat we 3
verschillende dimensies van macht moeten onderscheiden:
1. Beslissen, bevelen, afdwingen= “naakte macht”
- Meest zichtbare vorm van macht
- Iemand die de macht heeft kan een beslissing nemen, kan bevelen dat die beslissing
wordt uitgevoerd en eventueel een straf opleggen
2. Agenda-setting
- Invloed hebben op de mate waarin er over thema’s gepraat, of niet gepraat wordt
- Positief: aandacht genereren (bv.: Buurtbewoners die voor het eerst suggereerden
dat er langzamer gereden zou moeten worden, zetten dit thema op de politieke
agenda waardoor het bestuur een lagere snelheid inlast)
- Negatief: Er wordt verhindert dat een bepaald thema behandeld wordt. (verschil
tussen belang en ‘richting van thema)
3. Macht als ideologische hegemonie:
- Niet zichtbaar, maar des te ingrijpender
1
Uitgewerkt door Scharpf en Schmidt
, - In iedere samenleving bestaat er (vaak zeer onbewust) een cultureel kader
waarbinnen bepaalde dingen gedacht en gezegd kunnen worden, waarbinnen
sommige ideeën en overtuigingen normaal en legitiem zijn en andere niet.
- Bepalen ‘wat gedacht wordt’: bestaande orde wordt niet ter discussie gesteld, maar
geaccepteerd als vanzelfsprekend
Amartya Sen:
Ongelijkheid = macht (onderdrukking) waardoor mensen niet al hun mogelijkheden ontwikkelen DUS
geen‘echte’ vrijheid
- Stelt dat mensen geneigd zijn hun vrijheid op de meest optimale wijze te beleven door al hun
capaciteiten te benutten.
- In alle gevallen waar mensen niet op dergelijke wijze al hun menselijke capaciteiten
ontplooien, is er sprake van machtsuitoefening, en zelfs van onderdrukking ⇒ ongelijkheid is
dus ook een vorm van macht waardoor mensen niet al hun mogelijkheden ontwikkelen.
2.4 Macht meten - mission impossible?
Macht aantonen en bewijzen is moeilijk
Veel machtsuitoefening is onzichtbaar
- Anticipatie op gevolgen van acties
- Agendasetting en ideologische hegemonie
Macht zit in een machtsstrijd tussen actoren, wisselwerking – wederzijds
- Causaliteit van macht vaststellen is bijzonder lastig
- Macht van één actor isoleren is problematisch
Macht is vaak alleen negatief (veto players)
2.5 Macht van de staat?
Staat concentreert veel macht
Natiestaat is langzaam gegroeid doorheen de tijd (proces van staatsvorming)
- Steeds grotere concentratie van machtsmiddelen (geld, expertise) ten koste van
concurrenten: vb. adel, kerk…
- Verwerven van legitimiteit (aanvaard)
- Depersonalisatie van gezag (rationeel-legalistisch)
- Homogenisering (zelfde regels op geheel grondgebied)
→ Natiestaat want bevolking, taal en cultuur (‘de natie’, ‘het volk’) vallen samen onder één staat
Er valt niet aan staatsmacht te ontkomen (ondanks vervagende grenzen): er is steeds politiek (en dus
machtsuitoefening) daar waar mensen samenleven
Staat = “human community that successfully claims the monopoly of the legitimate use of physical
force within a given territory” (Weber)
Monopolie op legitiem geweld = alleen staat mag regels met geweld afdwingen; geen privétaak
vb. wettelijke zelfverdediging
Begrenzingen:
<-> Privatisering van de ordehandhaving (vb. gated communities; winkelcentra, festivals…)
, LES 1: Politiek, Staat en Macht
Inleiding
Belang van politiek:
- Politiek heeft impact op ons dagelijks leven beperkte ‘maakbaarheid’ van de samenleving
- Politiek heeft impact op ons dagelijks leven <-> nationale politiek verliest zijn greep
Denk aan Europa maar ook bijvoorbeeld de ondemocratische macht van Elon Musk
Belang van de politiek te bestuderen:
Regelmaat ontdekken in politieke fenomenen & complexe fenomenen vereenvoudigen
- Complexe politieke/sociale werkelijkheid formaliseren
- Instituties en rollen determineren gedrag, en vice versa
- Patronen ontdekken door te vergelijken, twee wijzen:
- Groot aantal observaties
- Selectie van beperkt aantal specifieke gevallen
Het belang van politiek te bestuderen in een rechtenopleiding
Recht volgt uit politiek
Bv: nieuw seksueel strafrecht, verkeersveiligheid, …
Recht begrensd/versnelt politiek
Bv: burgers beschermen tegen overheidswillekeur, burgers beschermen tegen vrijheden (bv
dat GwH oordeelde dat de Staat te veel betrokken was bij de eindcompetenties)
Het rechtssysteem is een machtsfactor en het recht is ideologisch gekleurd
Bv: N VA die wil dat het parlement ‘activistische’ rechters gaat terug fluiten
Recht wordt politiek gekleurd
Bv: Klimaatzaak
HOOFDSTUK 1: POLITIEK EN POLITIEKE WETENSCHAP
1.1. Politiek
Politiek = ordenen en besturen van (een territoriaal afgebakende) samenleving
Brede definitie: politiek is overal waar er regels bestaan
Bv. verenigingen, scholen, bedrijven als ‘schools of democracy’
‘Politiek’ ⇐ Griekse politika (= de zaken die met de polis te maken hebben)
Definitie: Politiek is alles wat te maken heeft met het besturen van een samenleving.
,Politiek = Ordenen en besturen van een territoriaal afgebakende samenleving
Politiek = ordenen en besturen van een territoriaal afgebakende samenleving
-> Staatsinrichting & instellingen
-> Gedrag: strategie & conflict/samenwerking (doelbewust optreden)
-> Beleid
1.2 Evolutie reikwijdte van politiek
1.3 Wat is politiek
Politiek = Ordenen en besturen van een territoriaal afgebakende samenleving door middel van
machtsuitoefening
,HOOFDSTUK 2: MACHTSUITOEFENING
2.1 Wat is macht?
Bindende regels
= politieke regelgeving kan alleen functioneren als ze ook opgelegd worden aan de leden van de
samenleving
Gevolgen van niet-naleving regels: sancties, dwangmiddelen burgerlijke ongehoorzaamheid
Burgerlijke ongehoorzaamheid:
= publieke, niet-gewelddadige en bewuste daad die ingaat tegen de wet en die tot doel heeft een
wijziging te realiseren.
1. Vorm van protest
2. Vreedzaam
3. Aanvaarden van gevolgen niet-naleving bindende regels
Gevolgen van niet-naleving regels: sancties, dwangmiddelen burgerlijke ongehoorzaamheid
We volgen de regels zonder na te denken (geïnternaliseerd)
vb. drinken en rijden; gordel; rechts rijden; rookverbod
➔ Regels opleggen en afdwingen door middel van machtsuitoefening
Niet alleen politici oefenen macht uit, ook journalisten, virologen ten tijde van corona, Luc Huyse en
de emigratie van politieke macht
2.2 Macht versus gezag
Max Weber: “Macht ≠ gezag”
- Macht= de mogelijkheid/vermogen die een actor heeft om in het kader van een sociale
relatie zijn wil op te leggen aan anderen, ook tegen eventuele weerstand in.
- Gezag = Wanneer burgers zich geen of weinig vragen stellen bij de uitoefening van macht.
Het verwijst naar machtsuitoefening die aanvaard wordt, die als legitiem wordt gezien, en in
de praktijk ook gevolgd wordt
⇒ Weber onderscheidt 3 vormen van gezag:
1. Traditioneel gezag: berust op respect voor de traditie en gewoonte (bv.: erfopvolging
van koning)
2. Charismatisch gezag: berust op de persoonlijkheid van de machthebber, aan wie
bijzondere eigenschappen worden toegeschreven (bv. Hitler)
3. Rationeel-legalistisch gezag: niet gebonden aan de persoon van de machthebber;
maar berust op respect voor de regels. Het kan ook geïnstitutionaliseerd worden
(bv.politie)
⇒ In de modernere samenleving zal het rationele gezag veel zwaarder wegen dan het
traditioneel gezag
⇒ Evolutie gezag tpe 1 ⇒ gezag type 3? : vb.: partijvoorzitters
- Wanneer macht gezag is en dus aanvaard wordt obv één of meer van die gezagstypes,
betekent dat niet noodzakelijk dat iedereen er altijd van overtuigd is dat die regels ook juist
of rechtvaardig zijn.
Robert Dahl Max Weber
, Macht = actor A heeft de mogelijkheid om Macht = mogelijkheid van actor om wil op te
ervoor te zorgen dat actor B een handeling leggen aan anderen, ook tegen eventuele
verricht die B anders niet zou verrichten weerstand in
<-> Handeling B is niet noodzakelijk in <-> Gezag als legitiem aanvaarde
overeenstemming met wat A wil (onbedoelde machtsuitoefening
effecten)
* Ze focussen beide op de mogelijkheid en niet op het uiteindelijke resultaat.
* Het gaat om een wisselwerking, in een samenleving
3 soorten legitieme machtsuitoefening uit respect voor de regels1:
1. Input
Voorkeuren laten horen via verkiezingen of participatie
2. Throughput
Kwaliteit besluitvormingsprocedures
3. Output
Probleemoplossend, welvaartsverhogend vermogen
2.3 Macht omdenken
Steven Lukes
⇒ Lukes werpt op dat macht, in vele gevallen, op een eerder diffuse manier werkt: de oorsprong van
de machtsuitoefening is vaak niet makkelijk te achterhalen of terug te brengen tot specifieke actoren.
De manier waarop ons politiek systeem is georganiseerd geeft mede vorm aan de voorkeuren en
opvattingen die mensen hebben; zelfs in de mate dat ze hun ware belangen niet kunnen
identificeren.
⇒ Omwille van de diversiteit aan manieren waarop macht zich identificeert, stelde Lukes dat we 3
verschillende dimensies van macht moeten onderscheiden:
1. Beslissen, bevelen, afdwingen= “naakte macht”
- Meest zichtbare vorm van macht
- Iemand die de macht heeft kan een beslissing nemen, kan bevelen dat die beslissing
wordt uitgevoerd en eventueel een straf opleggen
2. Agenda-setting
- Invloed hebben op de mate waarin er over thema’s gepraat, of niet gepraat wordt
- Positief: aandacht genereren (bv.: Buurtbewoners die voor het eerst suggereerden
dat er langzamer gereden zou moeten worden, zetten dit thema op de politieke
agenda waardoor het bestuur een lagere snelheid inlast)
- Negatief: Er wordt verhindert dat een bepaald thema behandeld wordt. (verschil
tussen belang en ‘richting van thema)
3. Macht als ideologische hegemonie:
- Niet zichtbaar, maar des te ingrijpender
1
Uitgewerkt door Scharpf en Schmidt
, - In iedere samenleving bestaat er (vaak zeer onbewust) een cultureel kader
waarbinnen bepaalde dingen gedacht en gezegd kunnen worden, waarbinnen
sommige ideeën en overtuigingen normaal en legitiem zijn en andere niet.
- Bepalen ‘wat gedacht wordt’: bestaande orde wordt niet ter discussie gesteld, maar
geaccepteerd als vanzelfsprekend
Amartya Sen:
Ongelijkheid = macht (onderdrukking) waardoor mensen niet al hun mogelijkheden ontwikkelen DUS
geen‘echte’ vrijheid
- Stelt dat mensen geneigd zijn hun vrijheid op de meest optimale wijze te beleven door al hun
capaciteiten te benutten.
- In alle gevallen waar mensen niet op dergelijke wijze al hun menselijke capaciteiten
ontplooien, is er sprake van machtsuitoefening, en zelfs van onderdrukking ⇒ ongelijkheid is
dus ook een vorm van macht waardoor mensen niet al hun mogelijkheden ontwikkelen.
2.4 Macht meten - mission impossible?
Macht aantonen en bewijzen is moeilijk
Veel machtsuitoefening is onzichtbaar
- Anticipatie op gevolgen van acties
- Agendasetting en ideologische hegemonie
Macht zit in een machtsstrijd tussen actoren, wisselwerking – wederzijds
- Causaliteit van macht vaststellen is bijzonder lastig
- Macht van één actor isoleren is problematisch
Macht is vaak alleen negatief (veto players)
2.5 Macht van de staat?
Staat concentreert veel macht
Natiestaat is langzaam gegroeid doorheen de tijd (proces van staatsvorming)
- Steeds grotere concentratie van machtsmiddelen (geld, expertise) ten koste van
concurrenten: vb. adel, kerk…
- Verwerven van legitimiteit (aanvaard)
- Depersonalisatie van gezag (rationeel-legalistisch)
- Homogenisering (zelfde regels op geheel grondgebied)
→ Natiestaat want bevolking, taal en cultuur (‘de natie’, ‘het volk’) vallen samen onder één staat
Er valt niet aan staatsmacht te ontkomen (ondanks vervagende grenzen): er is steeds politiek (en dus
machtsuitoefening) daar waar mensen samenleven
Staat = “human community that successfully claims the monopoly of the legitimate use of physical
force within a given territory” (Weber)
Monopolie op legitiem geweld = alleen staat mag regels met geweld afdwingen; geen privétaak
vb. wettelijke zelfverdediging
Begrenzingen:
<-> Privatisering van de ordehandhaving (vb. gated communities; winkelcentra, festivals…)
