Reader beknopte samenvatting
Hoofdstuk 1 – Geografen over grenzen en grensgebieden: een
historisch overzicht
Belangrijke begrippen:
Border (grens): juridisch-politieke lijn tussen staten (lijn)
Boundary: sociaal-culturele scheidslijn tussen groepen, bijvoorbeeld
grens tussen taalgebieden, rijke/ arme groepen of afzetgebied.
Inner-oriented (scheidingslijn)
Frontier: een zone van geleidelijke overgang tussen gebieden of
culturen. outer-oriented (zone)
Grensregio: een gebied aan weerszijden van een grens.
Pionierszone: zones tussen ingerichte en gekoloniseerde gebieden
enerzijds en de als ‘leeg’ voorgestelde (maar feitelijk door inheemse
mensen bewoonde) gebieden anderzijds.
Natuurlijke grenzen: zoals bergen en rivieren. Natuurlijke grenzen
zijn beter verdedigbaar. Ze zijn lang als ‘objectief’ gezien, maar zijn
sociaal geconstrueerd.
Territorialiteit: controle over een gebied, zichtbaar via grenzen,
paspoorten etc. (praktijk)
Relationeel perspectief: grenzen als dynamisch, sociaal
geconstrueerd (wetenschap)
Grensregio’s: zijn perifere regio’s, omdat ze geografisch en
economisch ver van bestuurlijk centrum liggen. Dit zorgt voor
associatie van minder werkgelegenheid, beperkte publieke
voorzieningen, lagere investeringen en verminderde bereikbaarheid.
Outer-oriented: het is open en gericht op interactie met de
buitenwereld. Het is een zone van contact, ontwikkeling en expansie,
i.p.v. een barrière.
Inner-oriented: het sluit af, richt zich naar binnen, baken het eigen
territorium af.
Friedrich Ratzel (1844–1904) Politische
Geographie
, Ziet staten als levende organismen (levenscyclus) die ruimte nodig
hebben: "Lebensraum".
Grenzen zijn de ‘perifere organen’ van een staat. Perifere gebieden
bakent af en beschermd kerngebied = bufferzone.
Sterk beïnvloed door het sociaal darwinisme: survival of the fittest
en struggle for life.
Politisch idee/ nationaal gevoel is van belang voor natievorming,
waar mislukt ontstaat separatisme.
Natuurlijke grenzen als stabiele scheidslijnen > tegenwoordig
bekritiseerd als deterministisch.
Wetten van Ratzel
1. Grote staten annexeren (toe-eigenen) kleine staten
2. Staten streven naar rechte en zo kort mogelijke grenzen (goed
verdedigbaar)
3. Grenzen veranderen voortdurend, afhankelijk van veranderingen in
krachtsverhoudingen tussen staten
Karl Haushofer
Ontwikkelt de geopolitiek: hoe geografie macht beïnvloedt.
Legt basis voor nazi-denken over expansie (Lebensraum).
Ellen Semple
Fysische- of geografische determinisme = opvatting dat het
menselijk handelen geheel of gedeeltelijk wordt bepaald door de
natuurlijke omstandigheden.
Mensen zijn “a product of the earth surface”.
Kritiek op Ratzel/ natuurlijke grenzen;
Grenzen bekijken vanuit cultureel of politiek perspectief. Belang van
culturele, sociale, linguïstische en etnische scheidingslijnen =
grenzen en territoria gebaseerd op volkeren en naties. Natuurlijke
grenzen zijn van ondergeschikt belang.
Kritiek op geografisch determinisme, want vaak wetenschappelijk
niet hard te bewijzen. Daarnaast zijn het mensen (human agency)
die beslissingen nemen, definiëren, oorlog voeren, onderhandelen
en samenwerken.
Simplistische redenering
Richard Hartshorne
, Antecedent boundaries = eerst de grens, dan de invulling (VS en
Canada)
Subsequent boundaries = grenzen getrokken in een bewoond en
ingericht cultuurlandschap. Vaak vastgesteld in een vredesverdrag
na een conflict. (Belgie en Nederland)
Grillig, omdat bij het tekenen van de grenzen rekening werd
gehouden met bestaande lokale situaties
Superimposed boundaries = grenzen opgelegd door externe
machthebbers (Koloniale periode in Afrika)
Relict boundaries = grenzen die er ooit waren, maar inmiddels zijn
opgeheven of verlegd. Zijn nog zichtbaar in het cultuurlandschap.
Mentale grens tussen “wij” en “zij”
Introduceert de termen centrifugale krachten (uiteendrijvend) en
centripetale krachten (bindend) binnen staten. Grenzen ontstaan waar
centripetale krachten afnemen.
Centripetal forces = gemeenschappelijk gevoel. Aanwezigheid van één
sterk kerngebied, geen concurrerende andere kerngebieden. Heeft een
culturele homogeniteit; gemeenschappelijke taal, gedeelde geschiedenis
en tradities.
Centrifugal forces = separatisme.
Regionale minderheden die vooral in grensgebieden concentreren, voelen
zich achtergesteld en zullen zich proberen af te scheiden. Bepaalde
afstand tot kerngebied (cultureel, politiek, economisch).
John House – Frontier Transactions Model
Vier vormen van grensoverschrijdende interactie:
1. Binnen staat: kerngebied ↔ grensgebied ( bv. subsidies en
backwash-effects).
2. Tussen staten: kerngebied van staat A ↔ grensgebied van
staat B (bv. Voor goedkopere investeringen)
3. Tussen grensgebieden van twee staten (bv. woon-werkverkeer)
4. Handel tussen twee kerngebieden zonder betrokkenheid van
grensregio’s (bv handel die grens passeert, maar grensgebied
niet als begin of bestemming heeft)
, Agglomeratievoordelen = patronen van ruimtelijke interacties dienen
vooral belangen van kerngebieden.
Negatieve gevolgen voor grensgebieden, kans op ontwikkeling nemen
eerder af dan toe;
Backwash effect = vertrek van mensen kapitaal kennis etc. naar
kerngebieden
Periferie wordt gezien als wingewest
Periferie is een gebied voor minder gewenste of veel ruimte
vergende functies
Door schaalvergroting en bezu8iningen verdwijnen veel
(overheid)diensten en voorzieningen in de periferie
Gunnar Myrdal – Circulaire en Cumulative
Causation
Ongelijkheid groeit door cumulatieve processen.
Backwash effects (uitstroom) ↔ spread effects
(positieve uitstraling).
Groeiende kerngebieden hebben de neiging om uit te
breiden, vanwege hoge kosten kiest een deel ervoor
om net buiten de kerngebieden te vestigen
(intermediaire / semi-perifere zone). = Spread effects
John van Houtem: staatgrens voor ondernemers in mentale barrière. Wij
vs Zij verhouding
Typologieën van grenzen:
Hard grenzen: sterk gecontroleerd en bewaakt, bijvoorbeeld met
hekken, muren, grensposten, militairen.
Doorlaatbare grenzen: heeft nog formele grenscontroles, maar
mensen en goederen kunnen vrij vlot passeren. Wordt vaak nog
gezien als grens van een staat, maar speelt minder een
belemmerende rol.
Zachte grenzen: bijna onzichtbaar in het dagelijks leven. Vaak
géén grensposten, controles of fysieke barrières meer. Vrij verkeer
van mensen, goederen, diensten, en kapitaal mogelijk.
Hoofdstuk 1 – Geografen over grenzen en grensgebieden: een
historisch overzicht
Belangrijke begrippen:
Border (grens): juridisch-politieke lijn tussen staten (lijn)
Boundary: sociaal-culturele scheidslijn tussen groepen, bijvoorbeeld
grens tussen taalgebieden, rijke/ arme groepen of afzetgebied.
Inner-oriented (scheidingslijn)
Frontier: een zone van geleidelijke overgang tussen gebieden of
culturen. outer-oriented (zone)
Grensregio: een gebied aan weerszijden van een grens.
Pionierszone: zones tussen ingerichte en gekoloniseerde gebieden
enerzijds en de als ‘leeg’ voorgestelde (maar feitelijk door inheemse
mensen bewoonde) gebieden anderzijds.
Natuurlijke grenzen: zoals bergen en rivieren. Natuurlijke grenzen
zijn beter verdedigbaar. Ze zijn lang als ‘objectief’ gezien, maar zijn
sociaal geconstrueerd.
Territorialiteit: controle over een gebied, zichtbaar via grenzen,
paspoorten etc. (praktijk)
Relationeel perspectief: grenzen als dynamisch, sociaal
geconstrueerd (wetenschap)
Grensregio’s: zijn perifere regio’s, omdat ze geografisch en
economisch ver van bestuurlijk centrum liggen. Dit zorgt voor
associatie van minder werkgelegenheid, beperkte publieke
voorzieningen, lagere investeringen en verminderde bereikbaarheid.
Outer-oriented: het is open en gericht op interactie met de
buitenwereld. Het is een zone van contact, ontwikkeling en expansie,
i.p.v. een barrière.
Inner-oriented: het sluit af, richt zich naar binnen, baken het eigen
territorium af.
Friedrich Ratzel (1844–1904) Politische
Geographie
, Ziet staten als levende organismen (levenscyclus) die ruimte nodig
hebben: "Lebensraum".
Grenzen zijn de ‘perifere organen’ van een staat. Perifere gebieden
bakent af en beschermd kerngebied = bufferzone.
Sterk beïnvloed door het sociaal darwinisme: survival of the fittest
en struggle for life.
Politisch idee/ nationaal gevoel is van belang voor natievorming,
waar mislukt ontstaat separatisme.
Natuurlijke grenzen als stabiele scheidslijnen > tegenwoordig
bekritiseerd als deterministisch.
Wetten van Ratzel
1. Grote staten annexeren (toe-eigenen) kleine staten
2. Staten streven naar rechte en zo kort mogelijke grenzen (goed
verdedigbaar)
3. Grenzen veranderen voortdurend, afhankelijk van veranderingen in
krachtsverhoudingen tussen staten
Karl Haushofer
Ontwikkelt de geopolitiek: hoe geografie macht beïnvloedt.
Legt basis voor nazi-denken over expansie (Lebensraum).
Ellen Semple
Fysische- of geografische determinisme = opvatting dat het
menselijk handelen geheel of gedeeltelijk wordt bepaald door de
natuurlijke omstandigheden.
Mensen zijn “a product of the earth surface”.
Kritiek op Ratzel/ natuurlijke grenzen;
Grenzen bekijken vanuit cultureel of politiek perspectief. Belang van
culturele, sociale, linguïstische en etnische scheidingslijnen =
grenzen en territoria gebaseerd op volkeren en naties. Natuurlijke
grenzen zijn van ondergeschikt belang.
Kritiek op geografisch determinisme, want vaak wetenschappelijk
niet hard te bewijzen. Daarnaast zijn het mensen (human agency)
die beslissingen nemen, definiëren, oorlog voeren, onderhandelen
en samenwerken.
Simplistische redenering
Richard Hartshorne
, Antecedent boundaries = eerst de grens, dan de invulling (VS en
Canada)
Subsequent boundaries = grenzen getrokken in een bewoond en
ingericht cultuurlandschap. Vaak vastgesteld in een vredesverdrag
na een conflict. (Belgie en Nederland)
Grillig, omdat bij het tekenen van de grenzen rekening werd
gehouden met bestaande lokale situaties
Superimposed boundaries = grenzen opgelegd door externe
machthebbers (Koloniale periode in Afrika)
Relict boundaries = grenzen die er ooit waren, maar inmiddels zijn
opgeheven of verlegd. Zijn nog zichtbaar in het cultuurlandschap.
Mentale grens tussen “wij” en “zij”
Introduceert de termen centrifugale krachten (uiteendrijvend) en
centripetale krachten (bindend) binnen staten. Grenzen ontstaan waar
centripetale krachten afnemen.
Centripetal forces = gemeenschappelijk gevoel. Aanwezigheid van één
sterk kerngebied, geen concurrerende andere kerngebieden. Heeft een
culturele homogeniteit; gemeenschappelijke taal, gedeelde geschiedenis
en tradities.
Centrifugal forces = separatisme.
Regionale minderheden die vooral in grensgebieden concentreren, voelen
zich achtergesteld en zullen zich proberen af te scheiden. Bepaalde
afstand tot kerngebied (cultureel, politiek, economisch).
John House – Frontier Transactions Model
Vier vormen van grensoverschrijdende interactie:
1. Binnen staat: kerngebied ↔ grensgebied ( bv. subsidies en
backwash-effects).
2. Tussen staten: kerngebied van staat A ↔ grensgebied van
staat B (bv. Voor goedkopere investeringen)
3. Tussen grensgebieden van twee staten (bv. woon-werkverkeer)
4. Handel tussen twee kerngebieden zonder betrokkenheid van
grensregio’s (bv handel die grens passeert, maar grensgebied
niet als begin of bestemming heeft)
, Agglomeratievoordelen = patronen van ruimtelijke interacties dienen
vooral belangen van kerngebieden.
Negatieve gevolgen voor grensgebieden, kans op ontwikkeling nemen
eerder af dan toe;
Backwash effect = vertrek van mensen kapitaal kennis etc. naar
kerngebieden
Periferie wordt gezien als wingewest
Periferie is een gebied voor minder gewenste of veel ruimte
vergende functies
Door schaalvergroting en bezu8iningen verdwijnen veel
(overheid)diensten en voorzieningen in de periferie
Gunnar Myrdal – Circulaire en Cumulative
Causation
Ongelijkheid groeit door cumulatieve processen.
Backwash effects (uitstroom) ↔ spread effects
(positieve uitstraling).
Groeiende kerngebieden hebben de neiging om uit te
breiden, vanwege hoge kosten kiest een deel ervoor
om net buiten de kerngebieden te vestigen
(intermediaire / semi-perifere zone). = Spread effects
John van Houtem: staatgrens voor ondernemers in mentale barrière. Wij
vs Zij verhouding
Typologieën van grenzen:
Hard grenzen: sterk gecontroleerd en bewaakt, bijvoorbeeld met
hekken, muren, grensposten, militairen.
Doorlaatbare grenzen: heeft nog formele grenscontroles, maar
mensen en goederen kunnen vrij vlot passeren. Wordt vaak nog
gezien als grens van een staat, maar speelt minder een
belemmerende rol.
Zachte grenzen: bijna onzichtbaar in het dagelijks leven. Vaak
géén grensposten, controles of fysieke barrières meer. Vrij verkeer
van mensen, goederen, diensten, en kapitaal mogelijk.
