PEDAGOGIEK VAN DE
VOORSCHOOLSE
VOORZIENINGEN
Universiteit Gent
2024 - 2025
,INHOUD
H1: INLEIDING ORGANISATIE VAN DE VOORSCHOOLSE VOORZIENINGEN ............................................................. 6
1. Inleiding .................................................................................................................................................... 6
1.1. Spanning tussen publiek en privaat ................................................................................................ 6
1.2. Kindbeelden .................................................................................................................................... 7
1.3. Voorschoolse voorzieningen ........................................................................................................... 7
2. GENEALOGIE ............................................................................................................................................. 8
2.1. Normatieve wetenschap ................................................................................................................. 8
2.2. DOminant discours .......................................................................................................................... 9
2.3. Belang van genealogie..................................................................................................................... 9
3. Split vs geintegreerd systeem – DOORGAANDE LIJN ................................................................................ 9
3.1. Structuur ......................................................................................................................................... 9
3.2. Gevolgen van splitsystemen .......................................................................................................... 11
3.3. Naar een doorgaande lijn .............................................................................................................. 16
3.4. Educare.......................................................................................................................................... 16
3.5. Omgaan met split .......................................................................................................................... 16
3.6. Vlaamse projecten doorgaande lijn .............................................................................................. 17
3.7. Geïntegreerde praktijken .............................................................................................................. 17
3.8. Samenvattend ............................................................................................................................... 18
HOOFDSTUK 2: BEELDEN VAN KINDEREN, MOEDERS EN KINDEROPVANG DOORHEEN DE GESCHIEDENIS ......... 18
1. Eind 19de en begin 20ste eeuw ................................................................................................................. 18
1.1. Het frêle/ kwetsbare kind ............................................................................................................. 19
1.2. Pater familias aan het hoofd van het gezin ................................................................................... 19
1.3. Eerste créches ............................................................................................................................... 20
1.4. Het grote beschavingsoffensief ..................................................................................................... 20
1.5. Discussie die heden bepaald heeft begin 20e eeuw ...................................................................... 21
2. Twee Wereldoorlogen ............................................................................................................................ 22
2.1. WOI breekt uit ............................................................................................................................... 22
2.2. Na WOI .......................................................................................................................................... 22
2.3. Afkeer voor onthaalmoeders ........................................................................................................ 23
2.4. Drie lezingen mogelijk van de periode tussen de twee wereldoorlogen rond kinderopvang ...... 23
3. De jaren ‘50 en ‘60 .................................................................................................................................. 24
3.1. Actuele situatie ............................................................................................................................. 24
3.2. Stadia van psycho sociale ontwikkeling door erikson ................................................................... 25
3.3. Behoeften ...................................................................................................................................... 25
3.4. Het Kind ......................................................................................................................................... 26
1
, 3.5. Organisatie kinderopvang ............................................................................................................. 26
4. Jaren ‘70.................................................................................................................................................. 27
4.1. Wijzigende samenlevingssituatie .................................................................................................. 27
4.2. Staat van de kinderopvang ............................................................................................................ 28
4.3. Pedagogisering & massamedia (‘60) ............................................................................................. 28
4.4. Olympische spelen van de ontwikkeling (‘70) ............................................................................... 28
4.5. Pedagogisering & institutionalisering ........................................................................................... 28
5. De jaren ’80 tot 2000 .............................................................................................................................. 29
5.1. Staat van de kinderopvang ............................................................................................................ 29
6. Vandaag de dag ...................................................................................................................................... 30
6.1. Kinderopvang in crisis.................................................................................................................... 30
HOOFDSTUK 3: EEN GENEALOGIE VAN DE WAARHEID ......................................................................................... 31
1. The proliferating prefix (= iets wat zich verspreidt) ................................................................................ 31
1.1. Wetenschap en waarheid ............................................................................................................. 31
1.2. Neurowetenschappen ................................................................................................................... 31
1.3. Onderzoek ..................................................................................................................................... 32
1.4. Economische wetenschappen ....................................................................................................... 32
1.5. Neurowetenschappen & voorschoolse voorzieningen ................................................................. 33
2. Waarheid en machtsverhoudingen ........................................................................................................ 34
2.1. Waarheden in het verleden en het heden .................................................................................... 34
2.2. Drie voorbeelden over wat men in de geschiedenis als ‘de waarheid zag’................................... 35
3. Kritische kijk: conclusies ......................................................................................................................... 41
HOOFDSTUK 4: KWALITEIT EN KWALITEITSTOEZICHT .......................................................................................... 42
1. Genealogie .............................................................................................................................................. 42
1.1. Inleiding ......................................................................................................................................... 42
1.2. Kwaliteit ........................................................................................................................................ 42
1.3. Hygiënische kwaliteit en vrij initiatief ........................................................................................... 42
1.4. Kwaliteit van 1970 – 1990 ............................................................................................................. 44
1.5. Kwaliteit van 1990 - 2000 .............................................................................................................. 47
1.6. Kwaliteit vandaag .......................................................................................................................... 50
HOOFDSTUK 5 EN 6: MEMOQ ............................................................................................................................... 51
1. Vlaams kwaliteitskader ........................................................................................................................... 51
1.1. Kwaliteit & Decreet 2013-2014 ..................................................................................................... 51
1.2. Belangrijk moment in Vlaanderen ................................................................................................. 51
1.3. Organisatie .................................................................................................................................... 51
1.4. Kwaliteit ........................................................................................................................................ 52
2
, 1.5. Pedagogisch raamwerk ................................................................................................................. 53
1.6. Instrumentarium ........................................................................................................................... 54
1.7. Wetenschappelijke nulmeting ...................................................................................................... 54
1.8. Inspectie instrumentarium ............................................................................................................ 55
1.9. Zelfevaluatieinstrument ................................................................................................................ 56
1.10. Pedagogische normering ............................................................................................................... 56
2. MeMoQ onderzoek 2024 ........................................................................................................................ 58
1.1. Inleiding ......................................................................................................................................... 58
2.2. Ervaringen van kinderen worden centraal geplaatst ............................................................................. 58
1.2. Structurele kwaliteitsdeterminanten komen ook in beeld ........................................................... 59
1.3. Ervaringen van ouders worden ook in beeld gebracht ................................................................. 59
1.4. Steekproef ..................................................................................................................................... 60
1.5. Bivariate analyse ........................................................................................................................... 66
3.6. Multivariate analyse ...................................................................................................................... 66
3.7. Ouderbevraging ............................................................................................................................. 67
3.8. Besluit en aanbevelingen .............................................................................................................. 68
4. Maatschappelijke functies ...................................................................................................................... 69
4.1. kINDEROPVANG KRIJGT HAAR FUNCTIES ...................................................................................... 69
4.2. De economische functie ................................................................................................................ 69
4.3. Pedagogische functie .................................................................................................................... 69
4.4. Sociale functie ............................................................................................................................... 70
4.5. De sociale functie staat vandaag onder druk, zowel van buitenaf, als van binnenuit”................. 71
4.6. Binnenuit: probleem van omgeving .............................................................................................. 73
5. Wat te onthouden?................................................................................................................................. 73
LES 7: MOEDERS, OUDERS, IN- EN UITSLUITING ................................................................................................... 73
1. Inleiding .................................................................................................................................................. 73
1.1. Krantenkoppen .............................................................................................................................. 73
2. Historiek .................................................................................................................................................. 75
2.1. Noodzakelijk kwaad (tot jaren 70) ................................................................................................ 75
2.2. Feminisme en tewerkstelling (vanaf jaren 70) .............................................................................. 76
2.3. Wachtlijsten en sociale functie (jaren 80) ..................................................................................... 77
3. Ouderbetrokkenheid .............................................................................................................................. 81
4. Ouderbetrokkenheid – toepassing ......................................................................................................... 83
4.1. Een kwalitatieve studie naar co-ouderbetrokkenheid in de kleuterschool .................................. 83
4.2. Bezorgdheden ............................................................................................................................... 83
4.3. Alternatief ..................................................................................................................................... 83
3
, 4.4. Resultaten ..................................................................................................................................... 84
LES 8: MEERTALIGHEID ......................................................................................................................................... 85
1. Meertaligheid als een realiteit ................................................................................................................ 85
1.2. Het meertalig kind bestaat niet..................................................................................................... 86
2. Omgaan met meertaligheid .................................................................................................................... 87
2.1. Taalontwikkeling van het kind................................................................................................................ 87
2.2. Wat heeft een (meertalig) kind nodig? ......................................................................................... 87
2.3. (Meertalige) taalontwikkeling - bijhouders ................................................................................... 89
3. Meertalige ouders .................................................................................................................................. 90
3.1. Meertalige ouders hebben vragen ................................................................................................ 90
3.2. Meertalige ouders ondersteunen ................................................................................................. 91
4. Voorschoolse voorzieningen - meertaligheid als een uitdaging ............................................................. 92
4.1. Focus op Nederlands als manier om de ongelijkheden in de samenleving te verminderen .. 92
4.2. MeMoQ: educatieve en emotionele ondersteuning ..................................................................... 92
5. Meertaligheid als een kans ..................................................................................................................... 94
5.1. Professionele ontwikkeling van teams (reflectiewaaier) .............................................................. 94
5.2. een teamverhaal ........................................................................................................................... 94
5.3. Samen werken in meertaligheid en diversiteit (casus Elmer) ....................................................... 94
5.4. Reflectiewaaier .............................................................................................................................. 95
H9: PROFESSIONALISERING ................................................................................................................................... 95
1. Inleiding .................................................................................................................................................. 95
1.1. Opfrissing ...................................................................................................................................... 95
1.2. Professionalisering ........................................................................................................................ 95
1.3. Medisch-hygiënisch discours......................................................................................................... 96
1.4. Quote ............................................................................................................................................ 96
2. Genealogie .............................................................................................................................................. 96
2.1. Pedagogische professionalisering ................................................................................................. 96
2.2. Deprofeesionalisering ................................................................................................................... 97
2.3. Herprofessionalisering .................................................................................................................. 97
2.4. Op weg naar complete systemen .................................................................................................. 99
3. Continue professioele ontwikkeling ..................................................................................................... 100
3.1. Een systematische review studie door Brecht Peleman en collega’s................................................... 100
3.2. Werkzame factoren van pedagogische coaching ........................................................................ 101
4. Personeelscrisis ..................................................................................................................................... 102
4.1. Competent systeem .................................................................................................................... 102
5. Toekomstwerf ....................................................................................................................................... 102
4
, 5.1. Toekomstplan .............................................................................................................................. 102
H11: DEEL 2 PROFESSIONALISERING ................................................................................................................... 103
1. Genealogie ............................................................................................................................................ 103
1.1. Geschiedenis van homogenisering .............................................................................................. 103
1.2. Beschavingsoffensief (19e eeuw) ................................................................................................ 103
1.3. Bange witte man (’50 en ’60) ...................................................................................................... 104
1.4. Multiculturele samenleving (begin 20e eeuw) ............................................................................ 105
1.5. Superdiversiteit (21e eeuw) ......................................................................................................... 106
1.6. Ideeën over wat inclusie betekent .............................................................................................. 108
H12: INTERNATIONALE DIMENSIES ..................................................................................................................... 112
1. Europese Unie ....................................................................................................................................... 112
1.1. Relatie tot lokaal beleid ............................................................................................................... 112
2. Genealogie ............................................................................................................................................ 112
2.1. Europese Unie 1945 - 1950 ......................................................................................................... 112
2.2. Oprichting EKGS 1951 ................................................................................................................. 112
2.3. Vedrag van Rome 1957 ............................................................................................................... 112
2.4. Uitbreidingen en integratie 1960 – 1980 .................................................................................... 113
2.5. Europese akte 1986 ..................................................................................................................... 113
2.6. Verdrag van Maastricht 1992 ...................................................................................................... 113
2.7. Verdrag van Lissabon 2007 ......................................................................................................... 113
2.8. Recente ontwikkelingen 2020 ..................................................................................................... 113
3. Belang voor voorschoolse voorzieningen ............................................................................................. 114
3.1. Sociaal beleid voorschoolse voorzieningen ................................................................................. 114
3.2. European Quality framework (EQF) ............................................................................................ 114
3.3. Barcelona normen ....................................................................................................................... 116
3.5. Kindgarantie ................................................................................................................................ 117
4. Examen ................................................................................................................................................. 118
4.1. Algemeen .................................................................................................................................... 118
4.2. Voorbeeldvraag ........................................................................................................................... 118
5
, PEDAGOGIEK VAN DE VOORSCHOOLSE VOORZIENINGEN
H1: INLEIDING ORGANISATIE VAN DE VOORSCHOOLSE VOORZIENINGEN
1. INLEIDING
• Gaat soms slecht in de kinderopvang, hoe kan dat?
• Wat is kwaliteitsvolle kinderopvang, beleid van de kinderopvang….?
= vragen die wij zullen proberen te behandelen
• Zorginspectie verslagen= veel crèches in crisis
• Pano reportage: crèche in crisis bekijken
• Andere vorm van kleuteronderwijs nodig, te weinig gespeeld en geleerd in de kleuterschool
• Kinderen moeten thuis zindelijk worden en niet op school, wetenschap zegt dat een zindelijkheidsproces
duurt tot vier jaar en wij verwachten dat ze op 2,5 jaar zindelijk zijn en naar de kleuterschool moeten? =
vragen die we gaan beantwoorden
• Fragment vrt nws: toenmalig minister Hilde Crevids ‘ niet alle kleuters zijn er klaar voor ‘
• Kinderen vragen veel zorg en die kan de school niet altijd bieden
• Zindelijkheid: ouders en grootouders werken en dit is een verschil met vroeger: verantwoordelijkheid
ouders wordt altijd maar groter, individualisering, systemische argumenten worden niet langer in vraag
gesteld ‘ waarom sturen we kinderen op 2,5 al naar school ‘= vragen en verantwoordelijkheid bij
ouders gelegd
• Geen geld voor extra personeel, de minister wijst terug naar de ouders zij moeten hun taak opnemen
om zindelijk te worden
1.1. SPANNING TUSSEN PUBLIEK EN PRIVAAT
Kinderopvang zit tussen het publieke (het politieke) en het private (het intieme)
Plek van beleid: armoedebeleid, beleid voor gelijke kansen voor mannen en vrouwen
• Als kinderopvang faalt, kunnen vooral vrouwen niet gaan werken
• Vlaanderen: je krijgt moeilijker kinderopvang als je deeltijds werkt (zijn vooral vrouwen)
• Tegenstellingen: we willen leerplicht verlagen zodat onderwijsongelijkheid vermindert, maar meest
kwetsbare mensen kunnen hun kinderen bv. niet naar kinderopvang brengen omdat ze niet genoeg
werken
➔ Kinderopvang = plek waar kinderen voor de eerste keer uit eigen gezin gaan en geconfronteerd worden
met de blik van anderen (=> is het oké om jezelf te zijn?)
➔ Intieme plekken: vader of moeder geven er hun baby af
➔ Pedagogische problemen nooit op zichzelf bekijken, hebben altijd een sociaal-politieke context
➔ Er bestaat niet zoiets als goedkope kinderopvang: er is altijd iemand die de prijs betaald
6
,1.2. KINDBEELDEN
Heden: kindertijd wordt steeds minder gezien als belangrijk op zichzelf, maar als voorbereiding op de toekomst
=> denken over kinderen in termen van ontwikkeling en leren
Waarde van de beleving zit in de beleving zelf, niet waartoe die beleving moet leiden
• Welbevinden: zijn kinderen gelukkig in de kinderopvang?
• Betrokkenheid: zijn kinderen geconcentreerd bezig met een activiteit?
• Agency: kunnen kinderen zelf dingen in beweging zetten? (Bv. huilen om eten te krijgen)
Denken als pedagoog => denken over de ideale wereld
Freire had er kritiek op dat men doet alsof pedagogie enkel over feiten gaat en niet over meningen
Bv. vandaag de dag wil men alles kunnen meten, in tabellen steken, cijfers…
Niet alleen over de dingen juist doen, maar ook over of we de juiste dingen doen
Denken over mogelijkheden die we nog niet hebben uitgeprobeerd/dromen: untested feasibilities (Paulo
Freire)
Michel Foucault: problemen genealogisch benaderen => een probleem dat zich vandaag stelt historisch gaan
bekijken
• Ergens, ooit waren andere keuzes mogelijk => vandaag zijn andere keuzes ook mogelijk
o Untested feasibilities
• Geschiedenis is gemaakt door mensen en kan ook veranderd worden door mensen
=> geen fataliteit
Hoop: er gingen nog nooit zoveel kinderen zo vaak naar de kinderopvang => biedt mogelijkheden om elk kind
zijn of haar talenten te laten ontplooien, daarvoor is alleen een beter beleid nodig
1.3. VOORSCHOOLSE VOORZIENINGEN
Voorschoolse voorzieningen verwijzen naar de kinderopvang én de kleuterschool (0-6 jaar). De voorzieningen
die de zorg en educatie opnemen van kinderen voordat de leeftijd van leerplicht bereikt is.
• Split-systeem in België: voorschoolse voorzieningen w in 2 gedeeld: kinderopvang en kleuterschool
• Samenkomen van het private (ouders delen er hun kinderen, zorg en opvoeding) en het publieke
(onderwijs van debat, beleid en politiek)
• Bij uitstek sociaal-pedagogische praktijken waar debat is over het individu én de gemeenschap en over
de relatie hiertussen.
Voorschoolse voorzieningen:
• Voorzieningen die zorg en educatie opnemen van kinderen voor de leeftijd van leerplicht bereikt is
(België: van 0-5 jaar)
• Meest intieme en private; komt samen met een publiek debat over onderwijs
7
, o Hoe kinderen voorbereiden op onderwijs, onderdeel van het publieke debat: maakt dat het een
onderwerp is van het publieke en tegelijk komt het meest private van de gezinnen er samen=
relatie tussen beiden vorm kunnen geven?
• Bij uitstek sociaalpedagogische praktijken waar debat is over het individu én de gemeenschap en over
de relatie hiertussen
• We gebruiken het woord voorschoolse niet: kleuteronderwijs gebeurt voor de schoolloopbaan maar
wordt vaak niet zo gezien
• Early Childhood Education and Care (ECEC of ECCE) => zorg en leren staan centraal
2. GENEALOGIE
2.1. NORMATIEVE WETENSCHAP
Van waar komen we, hoe komen we tot waar we vandaag zijn
“We are surrounded by a pragmatic discourse that would have us adapt to the facts of reality. Dreams, and
utopia, are called not only useless, but positively impeding” (Freire)
Freire bekritiseert dat pedagogiek enkel gaat over feiten. Pedagogiek is een normatieve wetenschap. Gaat over
de vraag, welke samenleving we willen en waarvoor de kinderopvang dient? Parkeerplaats voor ouders/
financiële voorziening of een plek waar kinderen kunnen ontwikkelen of waar ouders elkaar kunnen
ontmoeten?
Niet enkel gaan over feiten maar ook over utopisch denken ‘waar willen we naartoe?
2 heel gescheiden werelden: dominante split in vraag stellen en alternatieve praktijken ontwikkelen en
onderzoeken
Untested feasibilities = mogelijkheden die we nog niet uitgeprobeerd hebben bv. voor een betere sl
• Pedagogiek (van de voorschoolse voorzieningen) gaat niet enkel over feiten, maar ook over welke
samenleving we wensen, welke toekomst we willen voor onze kinderen.
• Utopisch denken als centraal concept (cfr. onderzoek Lobke Van Lombergen)
= Bekritiseerd het idee dat pedagogie enkel zou gaan over feiten ‘ hoe goed doen onze kleuters
het op wiskunde ‘- pedagogie is een normatieve wetenschap
= ‘ welke samenleving willen we, welke rol toe-eigenen aan jonge ouders, waarvoor dient de
kinderopvang?
= kinderen opvangen voor ontwikkeling kinderen of enkel een economische functie…?= vragen die
we moeten stellen: peda een normatieve wetenschap, debat voorschoolse niet enkel feiten maar
ook utopische ideeën ‘ waar willen we naar toe?’
8
, 2.2. DOMINANT DISCOURS
= debatten worden gedomineerd in cijfers, feiten en tabellen bv. hoeveel kinderen halen de standaard voor
wiskunde, wat zeggen de testen over leesvaardigheid vergeleken met andere landen…
• PISA: Programme for International Student Assessment (PISA) test 15-jarigen op hun leesvaardigheid,
wiskundige geletterdheid en wetenschappelijke geletterdheid.
• TIMMS: Trends in International Mathematics and Science Study (TIMSS): internationaal vergelijkend
onderzoek naar leerlingenprestaties in wiskunde en wetenschappen uit 4de leerjaar lager onderwijs.
→ resultaten gaven aanleiding tot discussie over kwaliteit van het kleuteronderwijs: “Er moet meer
geleerd worden in de kleuterschool, en minder gezorgd worden voor kleuters”.
• Debatten over zindelijkheid, kinderen met migratie-achtergrond, meertaligheid et cetera.
• ROI-onderzoek verengt kinderopvang tot louter economisch discours. Quid pedagogische en sociale
functie? → vraag naar betekenis voorschoolse voorziengingen w vooral economisch beantwoord
(return of investment -> betere schoolprestaties -> betere arbeider -> betere economie)
• Op internationale testen scoren kinderen met meertalige achtergrond minder goed dan kinderen met
uitsluitend Nederlandstalige achtergrond
• Meertaligheid wordt gezien als een probleem, maar niet als het om Engels of Frans gaat, wel als het
over Berbers of andere taal gaat
• Pedagogie houdt zich bezig met de vraag ‘wat is waardevol’ en ‘wat is waar’, ‘doing the rights things’
en ‘doing things right’
2.3. BELANG VAN GENEALOGIE
• Genealogie is een lens om kritisch te kijken naar actuele ontwikkelingen en dominante discours op die
manier in vraag te durven stellen.
• Voorschoolse voorzieningen worden ontwikkeld en vormgegeven in hun historische, sociale, culturele,
ethische en maatschappelijke context. → een blik op verleden maakt het mogelijk om heden beter te
begrijpen en om te zien dat er ooit andere keuzes en mogelijkheden waren
• Pedagogiek vd voorschoolse voorz kan niet los gezien w van de culturele, sociale, historische en
politieke context waarin het construeerd w.
3. SPLIT VS GEINTEGREERD SYSTEEM – DOORGAANDE LIJN
3.1. STRUCTUUR
• Kinderopvang= minister van welzijn en kinderbegeleiders een heel laag loon, niet genoeg plaats voor
alle kinderen
• Kleuterschool= minister van onderwijs en leerkracht een bachelor een hoger loon en hier meer
ondersteuning en professionalisering, elk kind moet naar kleuteronderwijs
→ Lobke: dominante split in vraag stellen en vanuit utopisch idee, is hoogst noodzakelijk
9
VOORSCHOOLSE
VOORZIENINGEN
Universiteit Gent
2024 - 2025
,INHOUD
H1: INLEIDING ORGANISATIE VAN DE VOORSCHOOLSE VOORZIENINGEN ............................................................. 6
1. Inleiding .................................................................................................................................................... 6
1.1. Spanning tussen publiek en privaat ................................................................................................ 6
1.2. Kindbeelden .................................................................................................................................... 7
1.3. Voorschoolse voorzieningen ........................................................................................................... 7
2. GENEALOGIE ............................................................................................................................................. 8
2.1. Normatieve wetenschap ................................................................................................................. 8
2.2. DOminant discours .......................................................................................................................... 9
2.3. Belang van genealogie..................................................................................................................... 9
3. Split vs geintegreerd systeem – DOORGAANDE LIJN ................................................................................ 9
3.1. Structuur ......................................................................................................................................... 9
3.2. Gevolgen van splitsystemen .......................................................................................................... 11
3.3. Naar een doorgaande lijn .............................................................................................................. 16
3.4. Educare.......................................................................................................................................... 16
3.5. Omgaan met split .......................................................................................................................... 16
3.6. Vlaamse projecten doorgaande lijn .............................................................................................. 17
3.7. Geïntegreerde praktijken .............................................................................................................. 17
3.8. Samenvattend ............................................................................................................................... 18
HOOFDSTUK 2: BEELDEN VAN KINDEREN, MOEDERS EN KINDEROPVANG DOORHEEN DE GESCHIEDENIS ......... 18
1. Eind 19de en begin 20ste eeuw ................................................................................................................. 18
1.1. Het frêle/ kwetsbare kind ............................................................................................................. 19
1.2. Pater familias aan het hoofd van het gezin ................................................................................... 19
1.3. Eerste créches ............................................................................................................................... 20
1.4. Het grote beschavingsoffensief ..................................................................................................... 20
1.5. Discussie die heden bepaald heeft begin 20e eeuw ...................................................................... 21
2. Twee Wereldoorlogen ............................................................................................................................ 22
2.1. WOI breekt uit ............................................................................................................................... 22
2.2. Na WOI .......................................................................................................................................... 22
2.3. Afkeer voor onthaalmoeders ........................................................................................................ 23
2.4. Drie lezingen mogelijk van de periode tussen de twee wereldoorlogen rond kinderopvang ...... 23
3. De jaren ‘50 en ‘60 .................................................................................................................................. 24
3.1. Actuele situatie ............................................................................................................................. 24
3.2. Stadia van psycho sociale ontwikkeling door erikson ................................................................... 25
3.3. Behoeften ...................................................................................................................................... 25
3.4. Het Kind ......................................................................................................................................... 26
1
, 3.5. Organisatie kinderopvang ............................................................................................................. 26
4. Jaren ‘70.................................................................................................................................................. 27
4.1. Wijzigende samenlevingssituatie .................................................................................................. 27
4.2. Staat van de kinderopvang ............................................................................................................ 28
4.3. Pedagogisering & massamedia (‘60) ............................................................................................. 28
4.4. Olympische spelen van de ontwikkeling (‘70) ............................................................................... 28
4.5. Pedagogisering & institutionalisering ........................................................................................... 28
5. De jaren ’80 tot 2000 .............................................................................................................................. 29
5.1. Staat van de kinderopvang ............................................................................................................ 29
6. Vandaag de dag ...................................................................................................................................... 30
6.1. Kinderopvang in crisis.................................................................................................................... 30
HOOFDSTUK 3: EEN GENEALOGIE VAN DE WAARHEID ......................................................................................... 31
1. The proliferating prefix (= iets wat zich verspreidt) ................................................................................ 31
1.1. Wetenschap en waarheid ............................................................................................................. 31
1.2. Neurowetenschappen ................................................................................................................... 31
1.3. Onderzoek ..................................................................................................................................... 32
1.4. Economische wetenschappen ....................................................................................................... 32
1.5. Neurowetenschappen & voorschoolse voorzieningen ................................................................. 33
2. Waarheid en machtsverhoudingen ........................................................................................................ 34
2.1. Waarheden in het verleden en het heden .................................................................................... 34
2.2. Drie voorbeelden over wat men in de geschiedenis als ‘de waarheid zag’................................... 35
3. Kritische kijk: conclusies ......................................................................................................................... 41
HOOFDSTUK 4: KWALITEIT EN KWALITEITSTOEZICHT .......................................................................................... 42
1. Genealogie .............................................................................................................................................. 42
1.1. Inleiding ......................................................................................................................................... 42
1.2. Kwaliteit ........................................................................................................................................ 42
1.3. Hygiënische kwaliteit en vrij initiatief ........................................................................................... 42
1.4. Kwaliteit van 1970 – 1990 ............................................................................................................. 44
1.5. Kwaliteit van 1990 - 2000 .............................................................................................................. 47
1.6. Kwaliteit vandaag .......................................................................................................................... 50
HOOFDSTUK 5 EN 6: MEMOQ ............................................................................................................................... 51
1. Vlaams kwaliteitskader ........................................................................................................................... 51
1.1. Kwaliteit & Decreet 2013-2014 ..................................................................................................... 51
1.2. Belangrijk moment in Vlaanderen ................................................................................................. 51
1.3. Organisatie .................................................................................................................................... 51
1.4. Kwaliteit ........................................................................................................................................ 52
2
, 1.5. Pedagogisch raamwerk ................................................................................................................. 53
1.6. Instrumentarium ........................................................................................................................... 54
1.7. Wetenschappelijke nulmeting ...................................................................................................... 54
1.8. Inspectie instrumentarium ............................................................................................................ 55
1.9. Zelfevaluatieinstrument ................................................................................................................ 56
1.10. Pedagogische normering ............................................................................................................... 56
2. MeMoQ onderzoek 2024 ........................................................................................................................ 58
1.1. Inleiding ......................................................................................................................................... 58
2.2. Ervaringen van kinderen worden centraal geplaatst ............................................................................. 58
1.2. Structurele kwaliteitsdeterminanten komen ook in beeld ........................................................... 59
1.3. Ervaringen van ouders worden ook in beeld gebracht ................................................................. 59
1.4. Steekproef ..................................................................................................................................... 60
1.5. Bivariate analyse ........................................................................................................................... 66
3.6. Multivariate analyse ...................................................................................................................... 66
3.7. Ouderbevraging ............................................................................................................................. 67
3.8. Besluit en aanbevelingen .............................................................................................................. 68
4. Maatschappelijke functies ...................................................................................................................... 69
4.1. kINDEROPVANG KRIJGT HAAR FUNCTIES ...................................................................................... 69
4.2. De economische functie ................................................................................................................ 69
4.3. Pedagogische functie .................................................................................................................... 69
4.4. Sociale functie ............................................................................................................................... 70
4.5. De sociale functie staat vandaag onder druk, zowel van buitenaf, als van binnenuit”................. 71
4.6. Binnenuit: probleem van omgeving .............................................................................................. 73
5. Wat te onthouden?................................................................................................................................. 73
LES 7: MOEDERS, OUDERS, IN- EN UITSLUITING ................................................................................................... 73
1. Inleiding .................................................................................................................................................. 73
1.1. Krantenkoppen .............................................................................................................................. 73
2. Historiek .................................................................................................................................................. 75
2.1. Noodzakelijk kwaad (tot jaren 70) ................................................................................................ 75
2.2. Feminisme en tewerkstelling (vanaf jaren 70) .............................................................................. 76
2.3. Wachtlijsten en sociale functie (jaren 80) ..................................................................................... 77
3. Ouderbetrokkenheid .............................................................................................................................. 81
4. Ouderbetrokkenheid – toepassing ......................................................................................................... 83
4.1. Een kwalitatieve studie naar co-ouderbetrokkenheid in de kleuterschool .................................. 83
4.2. Bezorgdheden ............................................................................................................................... 83
4.3. Alternatief ..................................................................................................................................... 83
3
, 4.4. Resultaten ..................................................................................................................................... 84
LES 8: MEERTALIGHEID ......................................................................................................................................... 85
1. Meertaligheid als een realiteit ................................................................................................................ 85
1.2. Het meertalig kind bestaat niet..................................................................................................... 86
2. Omgaan met meertaligheid .................................................................................................................... 87
2.1. Taalontwikkeling van het kind................................................................................................................ 87
2.2. Wat heeft een (meertalig) kind nodig? ......................................................................................... 87
2.3. (Meertalige) taalontwikkeling - bijhouders ................................................................................... 89
3. Meertalige ouders .................................................................................................................................. 90
3.1. Meertalige ouders hebben vragen ................................................................................................ 90
3.2. Meertalige ouders ondersteunen ................................................................................................. 91
4. Voorschoolse voorzieningen - meertaligheid als een uitdaging ............................................................. 92
4.1. Focus op Nederlands als manier om de ongelijkheden in de samenleving te verminderen .. 92
4.2. MeMoQ: educatieve en emotionele ondersteuning ..................................................................... 92
5. Meertaligheid als een kans ..................................................................................................................... 94
5.1. Professionele ontwikkeling van teams (reflectiewaaier) .............................................................. 94
5.2. een teamverhaal ........................................................................................................................... 94
5.3. Samen werken in meertaligheid en diversiteit (casus Elmer) ....................................................... 94
5.4. Reflectiewaaier .............................................................................................................................. 95
H9: PROFESSIONALISERING ................................................................................................................................... 95
1. Inleiding .................................................................................................................................................. 95
1.1. Opfrissing ...................................................................................................................................... 95
1.2. Professionalisering ........................................................................................................................ 95
1.3. Medisch-hygiënisch discours......................................................................................................... 96
1.4. Quote ............................................................................................................................................ 96
2. Genealogie .............................................................................................................................................. 96
2.1. Pedagogische professionalisering ................................................................................................. 96
2.2. Deprofeesionalisering ................................................................................................................... 97
2.3. Herprofessionalisering .................................................................................................................. 97
2.4. Op weg naar complete systemen .................................................................................................. 99
3. Continue professioele ontwikkeling ..................................................................................................... 100
3.1. Een systematische review studie door Brecht Peleman en collega’s................................................... 100
3.2. Werkzame factoren van pedagogische coaching ........................................................................ 101
4. Personeelscrisis ..................................................................................................................................... 102
4.1. Competent systeem .................................................................................................................... 102
5. Toekomstwerf ....................................................................................................................................... 102
4
, 5.1. Toekomstplan .............................................................................................................................. 102
H11: DEEL 2 PROFESSIONALISERING ................................................................................................................... 103
1. Genealogie ............................................................................................................................................ 103
1.1. Geschiedenis van homogenisering .............................................................................................. 103
1.2. Beschavingsoffensief (19e eeuw) ................................................................................................ 103
1.3. Bange witte man (’50 en ’60) ...................................................................................................... 104
1.4. Multiculturele samenleving (begin 20e eeuw) ............................................................................ 105
1.5. Superdiversiteit (21e eeuw) ......................................................................................................... 106
1.6. Ideeën over wat inclusie betekent .............................................................................................. 108
H12: INTERNATIONALE DIMENSIES ..................................................................................................................... 112
1. Europese Unie ....................................................................................................................................... 112
1.1. Relatie tot lokaal beleid ............................................................................................................... 112
2. Genealogie ............................................................................................................................................ 112
2.1. Europese Unie 1945 - 1950 ......................................................................................................... 112
2.2. Oprichting EKGS 1951 ................................................................................................................. 112
2.3. Vedrag van Rome 1957 ............................................................................................................... 112
2.4. Uitbreidingen en integratie 1960 – 1980 .................................................................................... 113
2.5. Europese akte 1986 ..................................................................................................................... 113
2.6. Verdrag van Maastricht 1992 ...................................................................................................... 113
2.7. Verdrag van Lissabon 2007 ......................................................................................................... 113
2.8. Recente ontwikkelingen 2020 ..................................................................................................... 113
3. Belang voor voorschoolse voorzieningen ............................................................................................. 114
3.1. Sociaal beleid voorschoolse voorzieningen ................................................................................. 114
3.2. European Quality framework (EQF) ............................................................................................ 114
3.3. Barcelona normen ....................................................................................................................... 116
3.5. Kindgarantie ................................................................................................................................ 117
4. Examen ................................................................................................................................................. 118
4.1. Algemeen .................................................................................................................................... 118
4.2. Voorbeeldvraag ........................................................................................................................... 118
5
, PEDAGOGIEK VAN DE VOORSCHOOLSE VOORZIENINGEN
H1: INLEIDING ORGANISATIE VAN DE VOORSCHOOLSE VOORZIENINGEN
1. INLEIDING
• Gaat soms slecht in de kinderopvang, hoe kan dat?
• Wat is kwaliteitsvolle kinderopvang, beleid van de kinderopvang….?
= vragen die wij zullen proberen te behandelen
• Zorginspectie verslagen= veel crèches in crisis
• Pano reportage: crèche in crisis bekijken
• Andere vorm van kleuteronderwijs nodig, te weinig gespeeld en geleerd in de kleuterschool
• Kinderen moeten thuis zindelijk worden en niet op school, wetenschap zegt dat een zindelijkheidsproces
duurt tot vier jaar en wij verwachten dat ze op 2,5 jaar zindelijk zijn en naar de kleuterschool moeten? =
vragen die we gaan beantwoorden
• Fragment vrt nws: toenmalig minister Hilde Crevids ‘ niet alle kleuters zijn er klaar voor ‘
• Kinderen vragen veel zorg en die kan de school niet altijd bieden
• Zindelijkheid: ouders en grootouders werken en dit is een verschil met vroeger: verantwoordelijkheid
ouders wordt altijd maar groter, individualisering, systemische argumenten worden niet langer in vraag
gesteld ‘ waarom sturen we kinderen op 2,5 al naar school ‘= vragen en verantwoordelijkheid bij
ouders gelegd
• Geen geld voor extra personeel, de minister wijst terug naar de ouders zij moeten hun taak opnemen
om zindelijk te worden
1.1. SPANNING TUSSEN PUBLIEK EN PRIVAAT
Kinderopvang zit tussen het publieke (het politieke) en het private (het intieme)
Plek van beleid: armoedebeleid, beleid voor gelijke kansen voor mannen en vrouwen
• Als kinderopvang faalt, kunnen vooral vrouwen niet gaan werken
• Vlaanderen: je krijgt moeilijker kinderopvang als je deeltijds werkt (zijn vooral vrouwen)
• Tegenstellingen: we willen leerplicht verlagen zodat onderwijsongelijkheid vermindert, maar meest
kwetsbare mensen kunnen hun kinderen bv. niet naar kinderopvang brengen omdat ze niet genoeg
werken
➔ Kinderopvang = plek waar kinderen voor de eerste keer uit eigen gezin gaan en geconfronteerd worden
met de blik van anderen (=> is het oké om jezelf te zijn?)
➔ Intieme plekken: vader of moeder geven er hun baby af
➔ Pedagogische problemen nooit op zichzelf bekijken, hebben altijd een sociaal-politieke context
➔ Er bestaat niet zoiets als goedkope kinderopvang: er is altijd iemand die de prijs betaald
6
,1.2. KINDBEELDEN
Heden: kindertijd wordt steeds minder gezien als belangrijk op zichzelf, maar als voorbereiding op de toekomst
=> denken over kinderen in termen van ontwikkeling en leren
Waarde van de beleving zit in de beleving zelf, niet waartoe die beleving moet leiden
• Welbevinden: zijn kinderen gelukkig in de kinderopvang?
• Betrokkenheid: zijn kinderen geconcentreerd bezig met een activiteit?
• Agency: kunnen kinderen zelf dingen in beweging zetten? (Bv. huilen om eten te krijgen)
Denken als pedagoog => denken over de ideale wereld
Freire had er kritiek op dat men doet alsof pedagogie enkel over feiten gaat en niet over meningen
Bv. vandaag de dag wil men alles kunnen meten, in tabellen steken, cijfers…
Niet alleen over de dingen juist doen, maar ook over of we de juiste dingen doen
Denken over mogelijkheden die we nog niet hebben uitgeprobeerd/dromen: untested feasibilities (Paulo
Freire)
Michel Foucault: problemen genealogisch benaderen => een probleem dat zich vandaag stelt historisch gaan
bekijken
• Ergens, ooit waren andere keuzes mogelijk => vandaag zijn andere keuzes ook mogelijk
o Untested feasibilities
• Geschiedenis is gemaakt door mensen en kan ook veranderd worden door mensen
=> geen fataliteit
Hoop: er gingen nog nooit zoveel kinderen zo vaak naar de kinderopvang => biedt mogelijkheden om elk kind
zijn of haar talenten te laten ontplooien, daarvoor is alleen een beter beleid nodig
1.3. VOORSCHOOLSE VOORZIENINGEN
Voorschoolse voorzieningen verwijzen naar de kinderopvang én de kleuterschool (0-6 jaar). De voorzieningen
die de zorg en educatie opnemen van kinderen voordat de leeftijd van leerplicht bereikt is.
• Split-systeem in België: voorschoolse voorzieningen w in 2 gedeeld: kinderopvang en kleuterschool
• Samenkomen van het private (ouders delen er hun kinderen, zorg en opvoeding) en het publieke
(onderwijs van debat, beleid en politiek)
• Bij uitstek sociaal-pedagogische praktijken waar debat is over het individu én de gemeenschap en over
de relatie hiertussen.
Voorschoolse voorzieningen:
• Voorzieningen die zorg en educatie opnemen van kinderen voor de leeftijd van leerplicht bereikt is
(België: van 0-5 jaar)
• Meest intieme en private; komt samen met een publiek debat over onderwijs
7
, o Hoe kinderen voorbereiden op onderwijs, onderdeel van het publieke debat: maakt dat het een
onderwerp is van het publieke en tegelijk komt het meest private van de gezinnen er samen=
relatie tussen beiden vorm kunnen geven?
• Bij uitstek sociaalpedagogische praktijken waar debat is over het individu én de gemeenschap en over
de relatie hiertussen
• We gebruiken het woord voorschoolse niet: kleuteronderwijs gebeurt voor de schoolloopbaan maar
wordt vaak niet zo gezien
• Early Childhood Education and Care (ECEC of ECCE) => zorg en leren staan centraal
2. GENEALOGIE
2.1. NORMATIEVE WETENSCHAP
Van waar komen we, hoe komen we tot waar we vandaag zijn
“We are surrounded by a pragmatic discourse that would have us adapt to the facts of reality. Dreams, and
utopia, are called not only useless, but positively impeding” (Freire)
Freire bekritiseert dat pedagogiek enkel gaat over feiten. Pedagogiek is een normatieve wetenschap. Gaat over
de vraag, welke samenleving we willen en waarvoor de kinderopvang dient? Parkeerplaats voor ouders/
financiële voorziening of een plek waar kinderen kunnen ontwikkelen of waar ouders elkaar kunnen
ontmoeten?
Niet enkel gaan over feiten maar ook over utopisch denken ‘waar willen we naartoe?
2 heel gescheiden werelden: dominante split in vraag stellen en alternatieve praktijken ontwikkelen en
onderzoeken
Untested feasibilities = mogelijkheden die we nog niet uitgeprobeerd hebben bv. voor een betere sl
• Pedagogiek (van de voorschoolse voorzieningen) gaat niet enkel over feiten, maar ook over welke
samenleving we wensen, welke toekomst we willen voor onze kinderen.
• Utopisch denken als centraal concept (cfr. onderzoek Lobke Van Lombergen)
= Bekritiseerd het idee dat pedagogie enkel zou gaan over feiten ‘ hoe goed doen onze kleuters
het op wiskunde ‘- pedagogie is een normatieve wetenschap
= ‘ welke samenleving willen we, welke rol toe-eigenen aan jonge ouders, waarvoor dient de
kinderopvang?
= kinderen opvangen voor ontwikkeling kinderen of enkel een economische functie…?= vragen die
we moeten stellen: peda een normatieve wetenschap, debat voorschoolse niet enkel feiten maar
ook utopische ideeën ‘ waar willen we naar toe?’
8
, 2.2. DOMINANT DISCOURS
= debatten worden gedomineerd in cijfers, feiten en tabellen bv. hoeveel kinderen halen de standaard voor
wiskunde, wat zeggen de testen over leesvaardigheid vergeleken met andere landen…
• PISA: Programme for International Student Assessment (PISA) test 15-jarigen op hun leesvaardigheid,
wiskundige geletterdheid en wetenschappelijke geletterdheid.
• TIMMS: Trends in International Mathematics and Science Study (TIMSS): internationaal vergelijkend
onderzoek naar leerlingenprestaties in wiskunde en wetenschappen uit 4de leerjaar lager onderwijs.
→ resultaten gaven aanleiding tot discussie over kwaliteit van het kleuteronderwijs: “Er moet meer
geleerd worden in de kleuterschool, en minder gezorgd worden voor kleuters”.
• Debatten over zindelijkheid, kinderen met migratie-achtergrond, meertaligheid et cetera.
• ROI-onderzoek verengt kinderopvang tot louter economisch discours. Quid pedagogische en sociale
functie? → vraag naar betekenis voorschoolse voorziengingen w vooral economisch beantwoord
(return of investment -> betere schoolprestaties -> betere arbeider -> betere economie)
• Op internationale testen scoren kinderen met meertalige achtergrond minder goed dan kinderen met
uitsluitend Nederlandstalige achtergrond
• Meertaligheid wordt gezien als een probleem, maar niet als het om Engels of Frans gaat, wel als het
over Berbers of andere taal gaat
• Pedagogie houdt zich bezig met de vraag ‘wat is waardevol’ en ‘wat is waar’, ‘doing the rights things’
en ‘doing things right’
2.3. BELANG VAN GENEALOGIE
• Genealogie is een lens om kritisch te kijken naar actuele ontwikkelingen en dominante discours op die
manier in vraag te durven stellen.
• Voorschoolse voorzieningen worden ontwikkeld en vormgegeven in hun historische, sociale, culturele,
ethische en maatschappelijke context. → een blik op verleden maakt het mogelijk om heden beter te
begrijpen en om te zien dat er ooit andere keuzes en mogelijkheden waren
• Pedagogiek vd voorschoolse voorz kan niet los gezien w van de culturele, sociale, historische en
politieke context waarin het construeerd w.
3. SPLIT VS GEINTEGREERD SYSTEEM – DOORGAANDE LIJN
3.1. STRUCTUUR
• Kinderopvang= minister van welzijn en kinderbegeleiders een heel laag loon, niet genoeg plaats voor
alle kinderen
• Kleuterschool= minister van onderwijs en leerkracht een bachelor een hoger loon en hier meer
ondersteuning en professionalisering, elk kind moet naar kleuteronderwijs
→ Lobke: dominante split in vraag stellen en vanuit utopisch idee, is hoogst noodzakelijk
9
