Ontwikkelingspsychologie
Robert S. Feldman 9e editie
Uitgebreide samenvatting PB0122-242814B incl. aanvullende
informatie uit de opdrachten
(deel 1 t/m 4 (H1-13), exclusief deel 5: de adolescentie)
Open universiteit 2024/2025
Bo van der Zee
,Inhoudsopgave:
Inhoudsopgave:.............................................................................................2
Belangrijk: groene markering = extra belangrijke onderdelen (na mijn
tentamen gemarkeerd)...................................................................................2
Tentamenstof:............................................................................................... 2
Hoofdstuk 1 een inleiding in de ontwikkeling van het kind..............................4
Hoofdstuk 2 theoretische perspectieven en onderzoek...................................10
Hoofstuk 3 het begin van het leven...............................................................22
Hoofdstuk 4 de geboorte en het pasgeboren kind..........................................34
Hoofdstuk 6 de cognitieve ontwikkeling in de babytijd...................................52
Hoofdstuk 7 de sociaal-emotionele ontwikkeling en de
persoonlijkheidsontwikkeling in de babytijd..................................................60
Hoofdstuk 8 de fysieke ontwikkeling in de peuter- en kleutertijd....................68
Hoofdstuk 9 de cognitieve ontwikkeling in de peuter- en kleutertijd...............77
Hoofdstuk 10 de sociaal-emotionele ontwikkeling en de
persoonlijkheidsontwikkeling in de peuter- en kleutertijd..............................86
Hoofdstuk 11 de fysieke ontwikkeling in de schooltijd....................................94
Hoofdstuk 12 de cognitieve ontwikkeling in de schooltijd.............................101
Hoofdstuk 13 de sociaal-emotionele ontwikkeling en de
persoonlijkheidsontwikkeling in de schooltijd..............................................110
Belangrijk: groene markering = extra belangrijke onderdelen (na mijn
tentamen gemarkeerd).
o sidenote: markering o.b.v. mijn tentamen, houd er rekening mee dat er een
vragenpool is en er ook vragen in jouw tentamen kunnen zitten die ik niet heb
gehad (succes )
Tentamenstof:
Hoofdstuk 1 t/m 13 van het tekstboek (Feldman, 2024) én de online leeromgeving
(Brightspace) vormen samen de leerstof voor het tentamen.
Dus álle inleidende teksten, opdrachten en terugkoppelingen bij de opdrachten in
de online leeromgeving behoren tot de tentamenstof, tenzij aangeduid als
facultatief.
Externe bronnen:
o Zwangerschapshormonen
o DNA
o APGAR
o De ontwikkeling van het centrale zenuwstelsel
Facultatieve bronnen:
Paragraaf 1.2.1 - Vroege denkbeelden over kinderen, pp. 14-16
, Paragraaf 1.2.2 - De twintigste eeuw: ontwikkelingspsychologie als discipline, p. 16
Paragraaf 4.1.3 - Opvattingen over bevallen, pp. 120-123
, Hoofdstuk 1 een inleiding in de ontwikkeling van het kind.
Leerdoelen:
Nadat je deze studietaak hebt bestudeerd, kun je:
een definitie van ontwikkelingspsychologie geven
een beschrijving geven van de uitgangspunten en reikwijdte van het vakgebied
de belangrijkste onderwerpen en vraagstukken binnen de ontwikkelingspsychologie
benoemen
de recente ontwikkelingen en de toekomst van het vakgebied schetsen
verschillende invloeden op de menselijke ontwikkeling onderscheiden.
1.1 een oriëntatie op de ontwikkelingspsychologie
Ontwikkelingspsychologie: de wetenschappelijke studie van patronen van groei,
verandering en stabiliteit bij mensen gedurende hun hele leven, van conceptie t/m de
late volwassenheid (de dood).
Verschillende delen van de definitie van ontwikkelingspsychologie:
1. Wetenschappelijke benadering
Ontwikkelingsonderzoekers komen tot aannames of hypotheses en toetsen
deze met behulp van wetenschappelijke werkwijzen hypotheses over de aard
en het verloop van de menselijke ontwikkeling
2. Richt zich op de menselijke ontwikkeling
Universele ontwikkelingsprincipes (die voor iedereen gelden), specifieker
(invloed van culturele verschillen op het verloop van de ontwikkeling) of op de
unieke aspecten van individuen.
3. Ontwikkelingspsychologen naast de manier waarop mensen tijdens hun leven
veranderen en groeien ook bezig met stabiliteit in het leven van kinderen,
adolescenten en volwassenen.
Op welke gebieden en welke perioden in het leven veranderen en groeien
mensen en hoe hun gedrag juist overeenkomt met eerder gedrag.
4. Ontwikkelingsproces in elke levensfase (moment van conceptie tot de dood)
Levensloopperspectief
Mensen blijven in sommige opzichten groeien en veranderen tot einde van hun
leven (terwijl hun gedrag in andere opzichten stabiel blijft).
1.1.1 de reikwijdte van het vakgebied
Ontwikkelingsdomeinen binnen de ontwikkelingspsychologie
1. Fysieke ontwikkeling
Ontwikkeling die betrekking heeft op de fysieke opbouw van het lichaam.
Kijkt naar de invloed van de hersenen, het zenuwstelsel, de spieren, zintuigen
en de behoefte aan eten, drinken en slaap op ons gedrag.
Voorbeelden:
o Effecten van ondervoeding op het groeitempo en motoriek van kinderen
o Het seksuele rijpingsproces tijdens de adolescentie.
Rijping: blijvende fysieke of psychologische verandering als gevolg van
biologische groeiprocessen.
2. Cognitieve ontwikkeling
Ontwikkeling die betrekking heeft op intellectuele vermogens.
Leervermogen, geheugen, taalontwikkeling, probleemoplossing en intelligentie.
Voorbeelden:
o wat zijn de vroegste herinneringen?
o heeft tweetaligheid voordelen?
3. Sociaal-emotionele ontwikkeling en persoonlijkheidsontwikkeling
Sociaal-emotionele ontwikkeling: ontwikkeling die betrekking heeft op sociale
relaties, interacties met anderen en op het omgaan met emoties.
Voorbeelden:
, o effecten van racisme, armoede of scheiding van ouders op de ontwikkeling
van kinderen.
o hoe de aard en het belang van vriendschappen over de levensloop
veranderen.
o sociaal emotionele aspecten van de seksuele ontwikkeling.
Persoonlijkheidsontwikkeling: ontwikkeling van duurzame gedragingen en
(karakter)eigenschappen die de ene persoon van de andere onderscheiden.
Morele ontwikkeling (de ontwikkeling van het geweten).
Voorbeelden:
o heeft een kleuter een besef van goed en kwaad?
o wanneer wordt een kind zich bewust van gender?
Ontwikkelingsfasen en individuele verschillen
globale indeling van vijf leeftijdsgroepen of ontwikkelingsfasen wordt gehanteerd:
1. Prenatale periode (van conceptie tot geboorte)
2. Babytijd (geboorte tot 2 jaar)j
3. Peuter- en kleutertijd (2 tot 6 jaar)
4. Schooltijd (6 tot 12 jaar)
5. Adolescentie (12 tot 20 jaar)
Sociale constructies: een idee over de realiteit dat weliswaar breed geaccepteerd is,
maar afhangt van de maatschappij en de cultuur op een bepaald moment.
Overgang tussen schooltijd en adolescentie afhankelijk van de puberteit.
Puberteit: Het begin van het seksuele rijpingsproces
Meisjes rond 11/12, bij jongens 13/14
Prepuberteit: periode voorafgaand aan de puberteit, waarin al (hormonale)
veranderingen in het lichaam optreden, maar deze nog niet van buitenaf zichtbaar
zijn.
De ontluikende volwassenheid als aparte leeftijdsfase (late tienerjaren tot 30 jaar)
Psycholoog Arnett
Mensen niet langer adolescenten, maar hebben ze toch ook nog niet de
verantwoordelijkheden van de volwassenheid volledig op zich genomen.
Ontdekken van de eigen identiteit.
Variatie in overgang verschillende ontwikkelingsfasen:
1. Biologische oorzaak
De ene mens is sneller volgroeid dan de andere.
2. Omgevingsfactoren
Bv leeftijd waarop mensen meestal liefdesrelaties aangaan varieert bv per
cultuur en is deels afhankelijk van de manier waarop mensen in die cultuur
aankijken tegen relaties.
Alleen opgemerkt als kinderen aanzienlijke afwijkingen van het gemiddelde
vertonen (veel later beginnen met praten)
1.1.2 invloeden op de ontwikkeling: ontwikkelen in een sociale wereld
Cohort: een groep mensen die in een bepaalde periode leeft, waardoor zij voor een deel
gelijke ervaringen opdoen.
Belangrijke sociaalhistorische gebeurtenissen (oorlogen, economische groei en
crises, hongersnoden en epidemieën) hebben mogelijk een bepaalde
gemeenschappelijke invloed op mensen binnen een cohort.
Normatieve en niet-normatieve gebeurtenissen
Normatieve gebeurtenissen: gebeurtenissen die zich voor de meeste individuen
binnen een groep op dezelfde manier voltrekken.
Kunnen historisch, leeftijdsgebonden en/of sociaal-cultureel bepaald zijn.
1. Normatieve historische invloeden
o Sociale omgevingsinvloeden en biologische invloeden die verbonden zijn
met de specifieke maatschappelijke situatie in een historische tijd.
o Bijv: coronaperiode
, 2. Normatieve leeftijdsgebonden invloeden
o Biologische invloeden en omgevingsinvloeden die vergelijkbaar zijn voor
mensen in een bepaalde leeftijdsgroep.
o Bijv: bereiken van de puberteit en leerplicht (verplicht onderwijs bij 5-jarige
leeftijd).
3. Normatieve sociaal-culturele invloeden
o Bepalen de ontwikkeling van mensen, zoals de brede cultuur, etnische
afkomst, sociale klasse en het behoren tot een subcultuur.
o Hebben ook weer invloed op hoe de historische en leeftijdgebonden
invloeden er precies uitzien.
Niet-normatieve gebeurtenissen: specifieke gebeurtenissen die plaatsvinden in het
leven van een bepaald persoon, terwijl de meeste andere mensen hiermee niet te
maken krijgen.
o Bijv: je ouders verliezen door een ongeval en een landelijke
wetenschapswedstrijd winnen.
Ontwikkelingspsychologie in de praktijk: pogingen om de invloed van
diversiteit op ontwikkeling te begrijpen
collectivistische oriëntatie: mensen zijn meer gericht op hun onderlinge afhankelijkheid
individualistische oriëntatie: meer gericht op het uniek en onafhankelijk zijn.
- etnische groep/etniciteit bredere termen dan ras waarover iets meer
overeenstemming bestaat.
Verwijzen naar culturele achtergrond, nationaliteit, religie en taal.
Mensen binnen etnische groepen hebben een gezamenlijke culturele
achtergrond en groepshistorie.
- ras en etnische groepen worden tegenwoordig meestal gezien als een sociale
constructie (gedefinieerd door mensen en hun overtuigingen).
- WEIRD (Western, Educated, Industrialized, Rich en Democratic)
Veel van wat wij weten hierop gebaseerd, maar dit is slechts een klein deel van
de totale wereldpopulatie.
- voorheen: discipline die zich primair richtte op WEIRD-kinderen.
- tegenwoordig: discipline die zich bezighoudt met de ontwikkeling van kinderen met
diverse achtergronden van over de hele wereld.
, 1.2 kinderen: verleden, heden en toekomst
1.2.3 vraagstukken bij de thema’s van de ontwikkelingspsychologie
Continue verandering vs discontinue verandering
Continue verandering: geleidelijke kwantitatieve ontwikkeling, waarbij prestaties
op een bepaald niveau voortvloeien uit die op de vorige niveaus.
Kwantitatief (hoeveelheid)
Kinderen kunnen bijv steeds beter en sneller lezen, mar het proces blijft
nagenoeg hetzelfde: van letters klanken maken.
Discontinue verandering: ontwikkeling die in aparte stappen of stadia plaatsvindt,
en waarbij elk stadium gedrag oplevert dat kwalitatief anders is dan gedrag in
eerdere stadia.
Kwalitatief (inhoud en hoedanigheid)
Een ontwikkeling kan abrupt, met sprongetjes verlopen.
Een kind dat opeens niet meer in bed plast, wanneer het door rijping eenmaal
zijn blaas kan beheersen.
Kritieke en gevoelige perioden: de invloed van de omgeving
Kritieke periode: Een specifieke tijdsspanne in de ontwikkeling waarin een
bepaalde gebeurtenis of het uitblijven daarvan de grootste – en zelfs
onomkeerbare – gevolgen heeft.
o Bijv: rubella krijgen in begin van de zwangerschap (oogafwijking) vs tijdens
de 30e week rubella krijgen (waarschijnlijk geen afwijking gehad).
o Komen voor wanneer de aanwezigheid van bepaalde soorten stimuli uit de
omgeving noodzakelijk is voor een normale ontwikkeling, of wanneer
blootstelling aan bepaalde stimuli abnormale ontwikkeling tot gevolgen
heeft.
o Stimuli: prikkels, oftewel veranderingen in de uitwendige of inwendige
omgeving waarop een organisme reageert.
o Plasticiteit: de mate waarin een zich ontwikkeld gedragspatroon of fysieke
structuur veranderbaar is. Gevoelige periode
Gevoelige periode: Een afgebakende tijdspanne, meestal vroeg in het leven,
waarin mensen extra gevoelig zijn voor bepaalde omgevingsinvloeden, of juist het
ontbreken daarvan, en sterk ontvankelijk zijn voor het leren van specifieke
vaardigheden.
o Bijv: als je jong bent gemakkelijk een 2de taal leren, op latere leeftijd kun je
dat ook nog wel, maar veel moeilijker.
Verschil kritieke en gevoelige periode
o Kritieke periode er wordt aangenomen dat het permanente en
onomkeerbare gevolgen heeft wanneer een zich ontwikkeld individu
bepaalde invloeden mist of juist te maken krijgt met bepaalde schadelijke
invloeden.
o Gevoelige periode het ontbreken of juist aanwezig zijn van bepaalde
omgevingsinvloeden de ontwikkeling kan verstoren, maar latere
ervaringen deze effecten weer kunnen opheffen.
Plasticiteit van mensen in ontwikkeling.
Levensloopmodel vs focus op specifieke perioden
Vroeger: focus op de babytijd en adolescentie (specifieke perioden)
Tegenwoordig: focus op de hele periode van de conceptie t/m de hoge ouderdom
(levensloopmodel).
In elk levensstadium sprake van ontwikkelingsgroei en -verandering.
Grote invloed van de sociale omgeving op de ontwikkeling.
15-jarige ouder kan een andere invloed op een kind hebben dan een 37-
jarige ouder.
De relatieve invloed van nature en nurture op de ontwikkeling
, Nature-nurturedebat: De discussie over de oorsprong van ons gedrag en onze
eigenschappen; in hoeverre komen deze voort uit onze aanleg en in hoeverre uit onze
opvoeding en leefomgeving?
Nature: verwijst naar eigenschappen, vermogens en capaciteiten die mensen van
hun ouders erven. Rijping
Bijv: of onze ogen blauw of groen zijn, of je aanleg hebt voor atletiek, of je later
kaal wordt.
Nurture: verwijst naar de omgevingsinvloeden die ons gedrag en onze
eigenschappen bepalen.
o Biologisch invloed van drank- en drugsgebruik tijdens de zwangerschap
op een ongeboren kind of het soort voedsel dat een kind krijgt.
o Sociale omgevingsinvloeden manier waarop ouders hun kinderen
opvoeden en de invloed van leeftijdsgenoten op een adolescent.
o Maatschappelijke invloeden sociaaleconomische omstandigheden
waarin mensen zich bevinden.
Dit vraagstuk lastig te beantwoorden omdat we genetische aanleg en
omgeving niet los van elkaar kunnen zien. Deze 2 begrippen 2 uitersten van
elkaar, waarbij specifieke gedragspatronen ergens tussen die 2 uitersten liggen.
Tegenwoordig zijn we ons ervan bewust dat maar weinig stellingen over ontwikkeling
in de absolute of-of vorm te formuleren zijn. Zo kunnen we de begrippen nature en
nurture het best beschouwen als twee uitersten van een schaal, waarbij specifieke
gedragspatronen ergens tussen die twee uitersten liggen. Ook continue versus
discontinue ontwikkeling is geen kwestie van of-of. De meeste ontwikkelingspsychologen
zijn het erover eens dat beide soorten verandering naast elkaar bestaan.
Centrale vraagstukken rond de ontwikkeling van het kind (samenvatting)
Continue verandering Discontinue verandering
Verandering verloopt geleidelijk. Verandering verloopt stapsgewijs in duidelijk te
Prestaties op een bepaald niveau bouwen voort op een onderscheiden fasen.
voorgaand niveau. Gedrag en processen zijn in verschillende fasen
Onderliggende ontwikkelingsprocessen blijven het hele kwalitatief verschillend.
leven gelijk.
Kritieke periode Gevoelige periode
Voor een normale ontwikkeling zijn per afgebakende Mensen zijn gevoelig voor bepaalde stimuli uit de
periode bepaalde stimuli uit de omgeving noodzakelijk of omgeving, maar de gevolgen van het ontbreken of
juist permanent schadelijk. juist aanwezig zijn van bepaalde stimuli zijn terug
Vroege ontwikkelingspsychologen leggen hier de nadruk te draaien.
op. Levenslooppsychologen leggen hier meestal de
nadruk op.
Levensloopmodel Focus op specifieke perioden
Moderne theorieën leggen de nadruk op doorgaande Vroege ontwikkelingspsychologen zien de kindertijd
groei en verandering in de loop van het leven en op en de adolescentie nadrukkelijk als de belangrijkste
verbanden tussen verschillende perioden. periode.
Nature Nurture
Nadruk op het ontdekken van erfelijke eigenschappen Nadruk op de invloed van de omgeving op iemands
en vermogens. ontwikkeling.
Ontwikkelingspsychologie in de praktijk: informatie over de ontwikkeling van
kinderen op de juiste waarde geschat.
Richtlijnen:
- kijk waar je advies vandaan komt. Betrouwbaar (kan ook veranderen met de tijd):
Nederlands Instituut voor Psychologen, het Nederlands Jeugdinstituut, de GGD, het
Centrum voor Jeugd en Gezin.
- kijk naar de achtergrond van de persoon die het advies geeft.
- onderscheid tussen anekdotisch en wetenschappelijk bewijs.
- culturele context.
- ga er nooit van uit dat informatie automatisch waar is omdat veel mensen erin geloven.
- zelfs verschillende gerenommeerde bronnen kunnen elkaar tegen spreken.
1.2.4 de toekomst van de ontwikkelingspsychologie
Enkele te verwachten toekomsttrends zijn: groeiende specialisatie, meer
samenwerking tussen verschillende vakgebieden, meer aandacht voor
,diversiteitsvraagstukken, een nog grotere invloed van de ontwikkelingspsychologie op
maatschappelijke kwesties en verdergaande invloed van technologische ontwikkelingen.
, Hoofdstuk 2 theoretische perspectieven en onderzoek
Leerdoelen
Nadat je deze studietaak hebt bestudeerd, kun je
kennis en inzicht demonstreren van/in de belangrijkste theoretische
perspectieven binnen de ontwikkelingspsychologie
uitleggen wat wordt verstaan onder de wetenschappelijke werkwijze en hoe
deze kan worden gebruikt om ontwikkelingsvraagstukken te beantwoorden
een beschrijving geven van de belangrijkste onderzoeksstrategieën en
onderzoeksproblemen waar de ontwikkelingspsycholoog mee in aanraking komt.
2.1 perspectieven bij het kijken naar kinderen
Ontwikkelingspsychologen eigen visies op de kindertijd deze visies zijn
(doel)bewuster en preciezer dan die van ouders (meestal) gebaseerd op een of
meer wetenschappelijke theorieën.
Theorie: een geheel van verklaringen en voorspellingen ten aanzien van een
verschijnsel, dat een raamwerk biedt om de relaties tussen een reeks feiten of
principes te begrijpen.
o Persoonlijke theorieën: gebaseerd op onze ervaringen, volkswijsheden en
wat we in de media horen en lezen.
Observaties tijdens het dagelijks leven die niet op juistheid zijn
gecontroleerd.
o Wetenschappelijke theorieën: formeler en gebaseerd op systematische
integratie van eerdere bevindingen en theoretische veronderstellingen.
Zorgvuldig getoetst via onderzoek.
2.1.1 Psychodynamisch perspectief
Benadering binnen de psychologie die ervan uitgaat dat gedrag wordt gemotiveerd
door innerlijke krachten, herinneringen en conflicten, waarvan een persoon zich
nauwelijks bewust is en waarover weinig controle heeft.
innerlijke krachten (oorsprong in de kindertijd) zouden iemands gedrag gedurende
het hele leven blijven beïnvloeden.
bijv: Scheiding ouders Marijke toen ze 2 was, nu heeft ze moeite met het aangaan
van langdurige liefdesrelaties. Samen met de therapeut kijken of haar huidige
problemen te maken hebben met de scheiding.
psychoanalytische theorie van Freud en de psychosociale theorie van Erikson
De psychoanalytische theorie van Freud
Theorie die ervan uitgaat dat onbewuste krachten bepalend zijn voor iemands
persoonlijkheid en gedrag.
Onbewuste: het deel van iemands persoonlijkheid dat kinderlijke wensen,
verlangens en behoeften bevat, die vanwege hun verstorende aard afgesloten zijn
van het bewustzijn.
Verantwoordelijk voor een groot deel van ons dagelijkse gedrag.
Kind ervaart te weinig aandacht van opvoeders om dit gemis te
compenseren: aandacht van leerkracht op school en later van zijn partner opeisen.
3 aspecten van de persoonlijkheid:
1. Id (Es): het primitieve, ongeorganiseerde, aangeboren deel van de
persoonlijkheid dat opereert vanuit het genotsprincipe (= zoveel mogelijk
bevrediging en zo weinig mogelijk inspanning).
2. Ego (Ich): het rationele en redelijke deel van de persoonlijkheid, dat opereert
vanuit het realiteitsprincipe (= houdt de instinctieve energie in toom om de
veiligheid van de persoon te bewaren en hem te helpen integreren in de
samenleving).
Buffer tussen de echte wereld om ons heen en het primitieve id.
Robert S. Feldman 9e editie
Uitgebreide samenvatting PB0122-242814B incl. aanvullende
informatie uit de opdrachten
(deel 1 t/m 4 (H1-13), exclusief deel 5: de adolescentie)
Open universiteit 2024/2025
Bo van der Zee
,Inhoudsopgave:
Inhoudsopgave:.............................................................................................2
Belangrijk: groene markering = extra belangrijke onderdelen (na mijn
tentamen gemarkeerd)...................................................................................2
Tentamenstof:............................................................................................... 2
Hoofdstuk 1 een inleiding in de ontwikkeling van het kind..............................4
Hoofdstuk 2 theoretische perspectieven en onderzoek...................................10
Hoofstuk 3 het begin van het leven...............................................................22
Hoofdstuk 4 de geboorte en het pasgeboren kind..........................................34
Hoofdstuk 6 de cognitieve ontwikkeling in de babytijd...................................52
Hoofdstuk 7 de sociaal-emotionele ontwikkeling en de
persoonlijkheidsontwikkeling in de babytijd..................................................60
Hoofdstuk 8 de fysieke ontwikkeling in de peuter- en kleutertijd....................68
Hoofdstuk 9 de cognitieve ontwikkeling in de peuter- en kleutertijd...............77
Hoofdstuk 10 de sociaal-emotionele ontwikkeling en de
persoonlijkheidsontwikkeling in de peuter- en kleutertijd..............................86
Hoofdstuk 11 de fysieke ontwikkeling in de schooltijd....................................94
Hoofdstuk 12 de cognitieve ontwikkeling in de schooltijd.............................101
Hoofdstuk 13 de sociaal-emotionele ontwikkeling en de
persoonlijkheidsontwikkeling in de schooltijd..............................................110
Belangrijk: groene markering = extra belangrijke onderdelen (na mijn
tentamen gemarkeerd).
o sidenote: markering o.b.v. mijn tentamen, houd er rekening mee dat er een
vragenpool is en er ook vragen in jouw tentamen kunnen zitten die ik niet heb
gehad (succes )
Tentamenstof:
Hoofdstuk 1 t/m 13 van het tekstboek (Feldman, 2024) én de online leeromgeving
(Brightspace) vormen samen de leerstof voor het tentamen.
Dus álle inleidende teksten, opdrachten en terugkoppelingen bij de opdrachten in
de online leeromgeving behoren tot de tentamenstof, tenzij aangeduid als
facultatief.
Externe bronnen:
o Zwangerschapshormonen
o DNA
o APGAR
o De ontwikkeling van het centrale zenuwstelsel
Facultatieve bronnen:
Paragraaf 1.2.1 - Vroege denkbeelden over kinderen, pp. 14-16
, Paragraaf 1.2.2 - De twintigste eeuw: ontwikkelingspsychologie als discipline, p. 16
Paragraaf 4.1.3 - Opvattingen over bevallen, pp. 120-123
, Hoofdstuk 1 een inleiding in de ontwikkeling van het kind.
Leerdoelen:
Nadat je deze studietaak hebt bestudeerd, kun je:
een definitie van ontwikkelingspsychologie geven
een beschrijving geven van de uitgangspunten en reikwijdte van het vakgebied
de belangrijkste onderwerpen en vraagstukken binnen de ontwikkelingspsychologie
benoemen
de recente ontwikkelingen en de toekomst van het vakgebied schetsen
verschillende invloeden op de menselijke ontwikkeling onderscheiden.
1.1 een oriëntatie op de ontwikkelingspsychologie
Ontwikkelingspsychologie: de wetenschappelijke studie van patronen van groei,
verandering en stabiliteit bij mensen gedurende hun hele leven, van conceptie t/m de
late volwassenheid (de dood).
Verschillende delen van de definitie van ontwikkelingspsychologie:
1. Wetenschappelijke benadering
Ontwikkelingsonderzoekers komen tot aannames of hypotheses en toetsen
deze met behulp van wetenschappelijke werkwijzen hypotheses over de aard
en het verloop van de menselijke ontwikkeling
2. Richt zich op de menselijke ontwikkeling
Universele ontwikkelingsprincipes (die voor iedereen gelden), specifieker
(invloed van culturele verschillen op het verloop van de ontwikkeling) of op de
unieke aspecten van individuen.
3. Ontwikkelingspsychologen naast de manier waarop mensen tijdens hun leven
veranderen en groeien ook bezig met stabiliteit in het leven van kinderen,
adolescenten en volwassenen.
Op welke gebieden en welke perioden in het leven veranderen en groeien
mensen en hoe hun gedrag juist overeenkomt met eerder gedrag.
4. Ontwikkelingsproces in elke levensfase (moment van conceptie tot de dood)
Levensloopperspectief
Mensen blijven in sommige opzichten groeien en veranderen tot einde van hun
leven (terwijl hun gedrag in andere opzichten stabiel blijft).
1.1.1 de reikwijdte van het vakgebied
Ontwikkelingsdomeinen binnen de ontwikkelingspsychologie
1. Fysieke ontwikkeling
Ontwikkeling die betrekking heeft op de fysieke opbouw van het lichaam.
Kijkt naar de invloed van de hersenen, het zenuwstelsel, de spieren, zintuigen
en de behoefte aan eten, drinken en slaap op ons gedrag.
Voorbeelden:
o Effecten van ondervoeding op het groeitempo en motoriek van kinderen
o Het seksuele rijpingsproces tijdens de adolescentie.
Rijping: blijvende fysieke of psychologische verandering als gevolg van
biologische groeiprocessen.
2. Cognitieve ontwikkeling
Ontwikkeling die betrekking heeft op intellectuele vermogens.
Leervermogen, geheugen, taalontwikkeling, probleemoplossing en intelligentie.
Voorbeelden:
o wat zijn de vroegste herinneringen?
o heeft tweetaligheid voordelen?
3. Sociaal-emotionele ontwikkeling en persoonlijkheidsontwikkeling
Sociaal-emotionele ontwikkeling: ontwikkeling die betrekking heeft op sociale
relaties, interacties met anderen en op het omgaan met emoties.
Voorbeelden:
, o effecten van racisme, armoede of scheiding van ouders op de ontwikkeling
van kinderen.
o hoe de aard en het belang van vriendschappen over de levensloop
veranderen.
o sociaal emotionele aspecten van de seksuele ontwikkeling.
Persoonlijkheidsontwikkeling: ontwikkeling van duurzame gedragingen en
(karakter)eigenschappen die de ene persoon van de andere onderscheiden.
Morele ontwikkeling (de ontwikkeling van het geweten).
Voorbeelden:
o heeft een kleuter een besef van goed en kwaad?
o wanneer wordt een kind zich bewust van gender?
Ontwikkelingsfasen en individuele verschillen
globale indeling van vijf leeftijdsgroepen of ontwikkelingsfasen wordt gehanteerd:
1. Prenatale periode (van conceptie tot geboorte)
2. Babytijd (geboorte tot 2 jaar)j
3. Peuter- en kleutertijd (2 tot 6 jaar)
4. Schooltijd (6 tot 12 jaar)
5. Adolescentie (12 tot 20 jaar)
Sociale constructies: een idee over de realiteit dat weliswaar breed geaccepteerd is,
maar afhangt van de maatschappij en de cultuur op een bepaald moment.
Overgang tussen schooltijd en adolescentie afhankelijk van de puberteit.
Puberteit: Het begin van het seksuele rijpingsproces
Meisjes rond 11/12, bij jongens 13/14
Prepuberteit: periode voorafgaand aan de puberteit, waarin al (hormonale)
veranderingen in het lichaam optreden, maar deze nog niet van buitenaf zichtbaar
zijn.
De ontluikende volwassenheid als aparte leeftijdsfase (late tienerjaren tot 30 jaar)
Psycholoog Arnett
Mensen niet langer adolescenten, maar hebben ze toch ook nog niet de
verantwoordelijkheden van de volwassenheid volledig op zich genomen.
Ontdekken van de eigen identiteit.
Variatie in overgang verschillende ontwikkelingsfasen:
1. Biologische oorzaak
De ene mens is sneller volgroeid dan de andere.
2. Omgevingsfactoren
Bv leeftijd waarop mensen meestal liefdesrelaties aangaan varieert bv per
cultuur en is deels afhankelijk van de manier waarop mensen in die cultuur
aankijken tegen relaties.
Alleen opgemerkt als kinderen aanzienlijke afwijkingen van het gemiddelde
vertonen (veel later beginnen met praten)
1.1.2 invloeden op de ontwikkeling: ontwikkelen in een sociale wereld
Cohort: een groep mensen die in een bepaalde periode leeft, waardoor zij voor een deel
gelijke ervaringen opdoen.
Belangrijke sociaalhistorische gebeurtenissen (oorlogen, economische groei en
crises, hongersnoden en epidemieën) hebben mogelijk een bepaalde
gemeenschappelijke invloed op mensen binnen een cohort.
Normatieve en niet-normatieve gebeurtenissen
Normatieve gebeurtenissen: gebeurtenissen die zich voor de meeste individuen
binnen een groep op dezelfde manier voltrekken.
Kunnen historisch, leeftijdsgebonden en/of sociaal-cultureel bepaald zijn.
1. Normatieve historische invloeden
o Sociale omgevingsinvloeden en biologische invloeden die verbonden zijn
met de specifieke maatschappelijke situatie in een historische tijd.
o Bijv: coronaperiode
, 2. Normatieve leeftijdsgebonden invloeden
o Biologische invloeden en omgevingsinvloeden die vergelijkbaar zijn voor
mensen in een bepaalde leeftijdsgroep.
o Bijv: bereiken van de puberteit en leerplicht (verplicht onderwijs bij 5-jarige
leeftijd).
3. Normatieve sociaal-culturele invloeden
o Bepalen de ontwikkeling van mensen, zoals de brede cultuur, etnische
afkomst, sociale klasse en het behoren tot een subcultuur.
o Hebben ook weer invloed op hoe de historische en leeftijdgebonden
invloeden er precies uitzien.
Niet-normatieve gebeurtenissen: specifieke gebeurtenissen die plaatsvinden in het
leven van een bepaald persoon, terwijl de meeste andere mensen hiermee niet te
maken krijgen.
o Bijv: je ouders verliezen door een ongeval en een landelijke
wetenschapswedstrijd winnen.
Ontwikkelingspsychologie in de praktijk: pogingen om de invloed van
diversiteit op ontwikkeling te begrijpen
collectivistische oriëntatie: mensen zijn meer gericht op hun onderlinge afhankelijkheid
individualistische oriëntatie: meer gericht op het uniek en onafhankelijk zijn.
- etnische groep/etniciteit bredere termen dan ras waarover iets meer
overeenstemming bestaat.
Verwijzen naar culturele achtergrond, nationaliteit, religie en taal.
Mensen binnen etnische groepen hebben een gezamenlijke culturele
achtergrond en groepshistorie.
- ras en etnische groepen worden tegenwoordig meestal gezien als een sociale
constructie (gedefinieerd door mensen en hun overtuigingen).
- WEIRD (Western, Educated, Industrialized, Rich en Democratic)
Veel van wat wij weten hierop gebaseerd, maar dit is slechts een klein deel van
de totale wereldpopulatie.
- voorheen: discipline die zich primair richtte op WEIRD-kinderen.
- tegenwoordig: discipline die zich bezighoudt met de ontwikkeling van kinderen met
diverse achtergronden van over de hele wereld.
, 1.2 kinderen: verleden, heden en toekomst
1.2.3 vraagstukken bij de thema’s van de ontwikkelingspsychologie
Continue verandering vs discontinue verandering
Continue verandering: geleidelijke kwantitatieve ontwikkeling, waarbij prestaties
op een bepaald niveau voortvloeien uit die op de vorige niveaus.
Kwantitatief (hoeveelheid)
Kinderen kunnen bijv steeds beter en sneller lezen, mar het proces blijft
nagenoeg hetzelfde: van letters klanken maken.
Discontinue verandering: ontwikkeling die in aparte stappen of stadia plaatsvindt,
en waarbij elk stadium gedrag oplevert dat kwalitatief anders is dan gedrag in
eerdere stadia.
Kwalitatief (inhoud en hoedanigheid)
Een ontwikkeling kan abrupt, met sprongetjes verlopen.
Een kind dat opeens niet meer in bed plast, wanneer het door rijping eenmaal
zijn blaas kan beheersen.
Kritieke en gevoelige perioden: de invloed van de omgeving
Kritieke periode: Een specifieke tijdsspanne in de ontwikkeling waarin een
bepaalde gebeurtenis of het uitblijven daarvan de grootste – en zelfs
onomkeerbare – gevolgen heeft.
o Bijv: rubella krijgen in begin van de zwangerschap (oogafwijking) vs tijdens
de 30e week rubella krijgen (waarschijnlijk geen afwijking gehad).
o Komen voor wanneer de aanwezigheid van bepaalde soorten stimuli uit de
omgeving noodzakelijk is voor een normale ontwikkeling, of wanneer
blootstelling aan bepaalde stimuli abnormale ontwikkeling tot gevolgen
heeft.
o Stimuli: prikkels, oftewel veranderingen in de uitwendige of inwendige
omgeving waarop een organisme reageert.
o Plasticiteit: de mate waarin een zich ontwikkeld gedragspatroon of fysieke
structuur veranderbaar is. Gevoelige periode
Gevoelige periode: Een afgebakende tijdspanne, meestal vroeg in het leven,
waarin mensen extra gevoelig zijn voor bepaalde omgevingsinvloeden, of juist het
ontbreken daarvan, en sterk ontvankelijk zijn voor het leren van specifieke
vaardigheden.
o Bijv: als je jong bent gemakkelijk een 2de taal leren, op latere leeftijd kun je
dat ook nog wel, maar veel moeilijker.
Verschil kritieke en gevoelige periode
o Kritieke periode er wordt aangenomen dat het permanente en
onomkeerbare gevolgen heeft wanneer een zich ontwikkeld individu
bepaalde invloeden mist of juist te maken krijgt met bepaalde schadelijke
invloeden.
o Gevoelige periode het ontbreken of juist aanwezig zijn van bepaalde
omgevingsinvloeden de ontwikkeling kan verstoren, maar latere
ervaringen deze effecten weer kunnen opheffen.
Plasticiteit van mensen in ontwikkeling.
Levensloopmodel vs focus op specifieke perioden
Vroeger: focus op de babytijd en adolescentie (specifieke perioden)
Tegenwoordig: focus op de hele periode van de conceptie t/m de hoge ouderdom
(levensloopmodel).
In elk levensstadium sprake van ontwikkelingsgroei en -verandering.
Grote invloed van de sociale omgeving op de ontwikkeling.
15-jarige ouder kan een andere invloed op een kind hebben dan een 37-
jarige ouder.
De relatieve invloed van nature en nurture op de ontwikkeling
, Nature-nurturedebat: De discussie over de oorsprong van ons gedrag en onze
eigenschappen; in hoeverre komen deze voort uit onze aanleg en in hoeverre uit onze
opvoeding en leefomgeving?
Nature: verwijst naar eigenschappen, vermogens en capaciteiten die mensen van
hun ouders erven. Rijping
Bijv: of onze ogen blauw of groen zijn, of je aanleg hebt voor atletiek, of je later
kaal wordt.
Nurture: verwijst naar de omgevingsinvloeden die ons gedrag en onze
eigenschappen bepalen.
o Biologisch invloed van drank- en drugsgebruik tijdens de zwangerschap
op een ongeboren kind of het soort voedsel dat een kind krijgt.
o Sociale omgevingsinvloeden manier waarop ouders hun kinderen
opvoeden en de invloed van leeftijdsgenoten op een adolescent.
o Maatschappelijke invloeden sociaaleconomische omstandigheden
waarin mensen zich bevinden.
Dit vraagstuk lastig te beantwoorden omdat we genetische aanleg en
omgeving niet los van elkaar kunnen zien. Deze 2 begrippen 2 uitersten van
elkaar, waarbij specifieke gedragspatronen ergens tussen die 2 uitersten liggen.
Tegenwoordig zijn we ons ervan bewust dat maar weinig stellingen over ontwikkeling
in de absolute of-of vorm te formuleren zijn. Zo kunnen we de begrippen nature en
nurture het best beschouwen als twee uitersten van een schaal, waarbij specifieke
gedragspatronen ergens tussen die twee uitersten liggen. Ook continue versus
discontinue ontwikkeling is geen kwestie van of-of. De meeste ontwikkelingspsychologen
zijn het erover eens dat beide soorten verandering naast elkaar bestaan.
Centrale vraagstukken rond de ontwikkeling van het kind (samenvatting)
Continue verandering Discontinue verandering
Verandering verloopt geleidelijk. Verandering verloopt stapsgewijs in duidelijk te
Prestaties op een bepaald niveau bouwen voort op een onderscheiden fasen.
voorgaand niveau. Gedrag en processen zijn in verschillende fasen
Onderliggende ontwikkelingsprocessen blijven het hele kwalitatief verschillend.
leven gelijk.
Kritieke periode Gevoelige periode
Voor een normale ontwikkeling zijn per afgebakende Mensen zijn gevoelig voor bepaalde stimuli uit de
periode bepaalde stimuli uit de omgeving noodzakelijk of omgeving, maar de gevolgen van het ontbreken of
juist permanent schadelijk. juist aanwezig zijn van bepaalde stimuli zijn terug
Vroege ontwikkelingspsychologen leggen hier de nadruk te draaien.
op. Levenslooppsychologen leggen hier meestal de
nadruk op.
Levensloopmodel Focus op specifieke perioden
Moderne theorieën leggen de nadruk op doorgaande Vroege ontwikkelingspsychologen zien de kindertijd
groei en verandering in de loop van het leven en op en de adolescentie nadrukkelijk als de belangrijkste
verbanden tussen verschillende perioden. periode.
Nature Nurture
Nadruk op het ontdekken van erfelijke eigenschappen Nadruk op de invloed van de omgeving op iemands
en vermogens. ontwikkeling.
Ontwikkelingspsychologie in de praktijk: informatie over de ontwikkeling van
kinderen op de juiste waarde geschat.
Richtlijnen:
- kijk waar je advies vandaan komt. Betrouwbaar (kan ook veranderen met de tijd):
Nederlands Instituut voor Psychologen, het Nederlands Jeugdinstituut, de GGD, het
Centrum voor Jeugd en Gezin.
- kijk naar de achtergrond van de persoon die het advies geeft.
- onderscheid tussen anekdotisch en wetenschappelijk bewijs.
- culturele context.
- ga er nooit van uit dat informatie automatisch waar is omdat veel mensen erin geloven.
- zelfs verschillende gerenommeerde bronnen kunnen elkaar tegen spreken.
1.2.4 de toekomst van de ontwikkelingspsychologie
Enkele te verwachten toekomsttrends zijn: groeiende specialisatie, meer
samenwerking tussen verschillende vakgebieden, meer aandacht voor
,diversiteitsvraagstukken, een nog grotere invloed van de ontwikkelingspsychologie op
maatschappelijke kwesties en verdergaande invloed van technologische ontwikkelingen.
, Hoofdstuk 2 theoretische perspectieven en onderzoek
Leerdoelen
Nadat je deze studietaak hebt bestudeerd, kun je
kennis en inzicht demonstreren van/in de belangrijkste theoretische
perspectieven binnen de ontwikkelingspsychologie
uitleggen wat wordt verstaan onder de wetenschappelijke werkwijze en hoe
deze kan worden gebruikt om ontwikkelingsvraagstukken te beantwoorden
een beschrijving geven van de belangrijkste onderzoeksstrategieën en
onderzoeksproblemen waar de ontwikkelingspsycholoog mee in aanraking komt.
2.1 perspectieven bij het kijken naar kinderen
Ontwikkelingspsychologen eigen visies op de kindertijd deze visies zijn
(doel)bewuster en preciezer dan die van ouders (meestal) gebaseerd op een of
meer wetenschappelijke theorieën.
Theorie: een geheel van verklaringen en voorspellingen ten aanzien van een
verschijnsel, dat een raamwerk biedt om de relaties tussen een reeks feiten of
principes te begrijpen.
o Persoonlijke theorieën: gebaseerd op onze ervaringen, volkswijsheden en
wat we in de media horen en lezen.
Observaties tijdens het dagelijks leven die niet op juistheid zijn
gecontroleerd.
o Wetenschappelijke theorieën: formeler en gebaseerd op systematische
integratie van eerdere bevindingen en theoretische veronderstellingen.
Zorgvuldig getoetst via onderzoek.
2.1.1 Psychodynamisch perspectief
Benadering binnen de psychologie die ervan uitgaat dat gedrag wordt gemotiveerd
door innerlijke krachten, herinneringen en conflicten, waarvan een persoon zich
nauwelijks bewust is en waarover weinig controle heeft.
innerlijke krachten (oorsprong in de kindertijd) zouden iemands gedrag gedurende
het hele leven blijven beïnvloeden.
bijv: Scheiding ouders Marijke toen ze 2 was, nu heeft ze moeite met het aangaan
van langdurige liefdesrelaties. Samen met de therapeut kijken of haar huidige
problemen te maken hebben met de scheiding.
psychoanalytische theorie van Freud en de psychosociale theorie van Erikson
De psychoanalytische theorie van Freud
Theorie die ervan uitgaat dat onbewuste krachten bepalend zijn voor iemands
persoonlijkheid en gedrag.
Onbewuste: het deel van iemands persoonlijkheid dat kinderlijke wensen,
verlangens en behoeften bevat, die vanwege hun verstorende aard afgesloten zijn
van het bewustzijn.
Verantwoordelijk voor een groot deel van ons dagelijkse gedrag.
Kind ervaart te weinig aandacht van opvoeders om dit gemis te
compenseren: aandacht van leerkracht op school en later van zijn partner opeisen.
3 aspecten van de persoonlijkheid:
1. Id (Es): het primitieve, ongeorganiseerde, aangeboren deel van de
persoonlijkheid dat opereert vanuit het genotsprincipe (= zoveel mogelijk
bevrediging en zo weinig mogelijk inspanning).
2. Ego (Ich): het rationele en redelijke deel van de persoonlijkheid, dat opereert
vanuit het realiteitsprincipe (= houdt de instinctieve energie in toom om de
veiligheid van de persoon te bewaren en hem te helpen integreren in de
samenleving).
Buffer tussen de echte wereld om ons heen en het primitieve id.
