PRAKTISCHE PSYCHOFARMACOLOGIE
INHOUDSOPGAVE
1. Basisbegrippen ......................................................................................................................... 6
1.1 Anatomie van de hersenen.......................................................................................................... 6
1.1.1 Anatomische terminologie .................................................................................................... 6
1.1.2 Cerebrum ............................................................................................................................ 7
1.1.2.1 Somatosensoriële cortex (tast) ....................................................................................... 8
1.1.2.2 Visuele cortex (zicht) ...................................................................................................... 9
1.1.2.3 Auditieve cortex (gehoor) ............................................................................................... 9
1.1.2.4 Gustatieve cortex (smaak).............................................................................................. 9
1.1.2.5 Olfactorische cortex (reuk) ........................................................................................... 10
1.1.2.6 Motorcortex................................................................................................................. 10
1.1.2.7 Striatum en globus pallidus .......................................................................................... 10
1.1.2.8 Amygdala .................................................................................................................... 11
1.1.2.9 Hippocampus ............................................................................................................. 11
1.1.2.10 Prefrontale cortex (PFC) ............................................................................................. 11
1.1.3 Diencephalon .................................................................................................................... 11
1.1.3.1 Thalamus .................................................................................................................... 12
1.1.3.2 Hypothalamus, hypofyse en epifyse ............................................................................. 12
1.1.4 Het limbisch systeem ......................................................................................................... 13
1.1.5 De hersenstam ................................................................................................................... 13
1.1.6 Het cerebellum .................................................................................................................. 14
1.1.7 Hersenbarriëres ................................................................................................................. 14
1.1.8 Cerebrale ventrikels ........................................................................................................... 15
1.2 Neurotransmissie ..................................................................................................................... 15
1.2.1 Hersencellen ..................................................................................................................... 15
1.2.2 Neuronen........................................................................................................................... 15
1.2.3 Celmembraan .................................................................................................................... 16
1.2.3.1 Rustpotentialen? ......................................................................................................... 16
1.2.3.2 Actiepotentialen .......................................................................................................... 17
1.2.4 Synaptische transmissie ..................................................................................................... 17
1.2.4.1 Electrische transmissie................................................................................................ 17
1.2.4.2 Chemische transmissie ............................................................................................... 18
1.2.4.3 Neurotransmitters ....................................................................................................... 18
1.2.5 Chemische signaaloverdracht ............................................................................................ 18
1.2.5.1 Neurotransmissie en gliotransmissie ............................................................................ 18
1.2.5.2 Synaptische spillover ................................................................................................... 19
1.2.5.3 Volume transmissie ..................................................................................................... 19
1.2.5.4 Synaptische en extrasynaptische vesiculaire release .................................................... 19
1.2.5.5 Anterograde en retrograde transmissie ......................................................................... 20
1.2.5.6 Axodendritisch, axosomatisch en axoaxonaal ............................................................... 20
1.3 Aangrijpingspunten voor psychofarmaca ................................................................................... 20
1.3.1 Ionkanalen ......................................................................................................................... 21
1.3.2 Enzymen ............................................................................................................................ 22
1.3.3 Carriers of transporters ...................................................................................................... 23
1.3.4 Receptoren ........................................................................................................................ 23
Lessen en powerpoint gegeven door Professor Dimitri De Bundel in academiejaar 2024-2025 1
, 1.4 Mechanismen van neuromodulatie ........................................................................................... 26
1.4.1 Moleculaire mechanismen ................................................................................................. 26
1.4.1.1 Desensitizatie, internalizatie en downregulatie ............................................................. 26
1.4.1.2 Upregulatie en supersensitiviteit .................................................................................. 27
1.4.2 Cellulaire mechanismen ..................................................................................................... 27
1.4.2.1 Cotransmitters ............................................................................................................ 27
1.4.2.2 Presynaptische autoreceptors ..................................................................................... 28
1.4.2.3 Presynaptische heteroreceptoren ................................................................................ 28
1.4.2.4 Disinhibitie .................................................................................................................. 28
1.5 Neurotransmitter en neuromodulator systemen ........................................................................ 29
1.5.1 Glutamaat.......................................................................................................................... 29
1.5.2 GABA ................................................................................................................................. 30
1.5.3 Glutamaat en GABA............................................................................................................ 31
1.5.4 Acetylcholine ..................................................................................................................... 33
1.5.5 Dopamine .......................................................................................................................... 34
1.5.6 Noradrenaline .................................................................................................................... 35
1.5.7 Serotonine ......................................................................................................................... 36
1.5.8 Histamine .......................................................................................................................... 37
1.5.9 Is het mogelijk een rechtstreekse link te maken tussen activatie van neuromodulator systemen
en effecten op cognitie/emotie? .................................................................................................. 38
2. Aan middelen gebonden stoornissen en hun behandeling..........................................................39
2.1 Aan middelen gebonden stoornissen......................................................................................... 39
2.1.1 DSM-5: Substance Use Disorder (SUD) ................................................................................ 39
2.1.2 Het opponent process model .............................................................................................. 39
2.1.3 Het Koob model voor verslaving .......................................................................................... 40
2.1.4 Statistieken ........................................................................................................................ 43
2.2 Centrale stimulantia ................................................................................................................. 43
2.2.1 Farmacologisch overzicht ................................................................................................... 43
2.2.2 Cocaïne ............................................................................................................................. 45
2.2.3 Amfetamines ..................................................................................................................... 47
2.2.4 MDMA ................................................................................................................................ 49
2.2.5 Synthetische cothinonen .................................................................................................... 51
2.2.6 Behandeling van stimulantia gebruik stoornis? .................................................................... 51
2.3 Nicotine ................................................................................................................................... 51
2.3.1 Verslavingspotentieel ......................................................................................................... 52
2.3.2 Middelen bij tabaksgebruik ................................................................................................. 54
2.4 Opioïden .................................................................................................................................. 55
2.4.1 Morfine, heroine en synthetische opioiden .......................................................................... 55
2.4.2 Endogene opioïden en opioïd receptoren............................................................................. 55
1.4.3 Opioïd tolerantie ................................................................................................................ 56
2.4.4 Farmacologisch overzicht ................................................................................................... 56
2.4.5 Verslavingspotentiëel ......................................................................................................... 57
2.4.6 Behandeling opioid gebruik stoornis .................................................................................... 57
2.5 Cannabinoiden ........................................................................................................................ 59
2.5.1 Cannabis ........................................................................................................................... 59
2.5.2 Farmacologisch overzicht ................................................................................................... 60
2.5.3 Therapeutische toepassingen ............................................................................................. 60
2.5.4 Verslavingspotentieel ......................................................................................................... 60
2.5.5 Behandeling cannabis gebruik stoornis ............................................................................... 61
2.6 Alcohol .................................................................................................................................... 61
Lessen en powerpoint gegeven door Professor Dimitri De Bundel in academiejaar 2024-2025 2
, 2.6.1 Ethanol .............................................................................................................................. 61
2.6.2 Farmacologisch overzicht ................................................................................................... 62
2.6.3 Verslavingspotentieel ......................................................................................................... 62
2.6.4 Neurotoxiciteit ................................................................................................................... 63
2.6.5 Behandeling ....................................................................................................................... 64
2.6.6 Interacties ......................................................................................................................... 65
2.7 GHB/GBL ................................................................................................................................. 65
2.7.1 Farmacologisch overzicht ................................................................................................... 65
2.7.2 Verslavingspotentieel ......................................................................................................... 66
2.7.3 Absences, diepe slaap, coma ............................................................................................. 66
2.8 Dissociatieve anaesthetica ....................................................................................................... 67
2.8.1 Dextrometorphan, phencyclidine, ketamine ........................................................................ 67
2.8.2 Verslavingspotentieel ......................................................................................................... 68
2.9 Klassieke psychodelica ............................................................................................................ 68
2.9.1 Farmacologisch overzicht ................................................................................................... 68
2.9.2 Verslavingspotentieel ......................................................................................................... 69
2.9.3 Therapeutisch potentieel .................................................................................................... 69
2.10 Key points .............................................................................................................................. 69
3. Geneesmiddelen voor behandeling van ADHD...........................................................................70
3.1 DSM-5: Attention Deficit Hyperactivity Disorder ......................................................................... 70
3.2 Het netwerk model ................................................................................................................... 70
3.3 Het “catecholamine arousal” model ......................................................................................... 71
3.4 Behandeling ............................................................................................................................. 73
3.4.1 Dexamfetamine (enkel magistraal) .................................................................................... 73
Lis-dexamfetamine = Elvanse® = prodrug die in het lichaam omgezet wordt tot dexamfetamine.... 73
3.4.2 Methylfenidaat = Rilatine® ................................................................................................. 75
Methylfenidaat met gereguleerde afgifte Concerta®, Equasym®, Medikinet®................................. 75
3.4.3 Atomoxetine = Strattera® ................................................................................................... 76
3.4.4 Guanfacine = Intuniv® ........................................................................................................ 77
3.4.5 Overige .............................................................................................................................. 78
3.5 Verslavingspotentieel ............................................................................................................... 79
3.6 Key points ................................................................................................................................ 79
4. Hypnotica en sedativa ..............................................................................................................80
4.1 Insomnia en andere slaapstoornissen ....................................................................................... 80
4.2 Slaap en alertheid .................................................................................................................... 80
4.2.1 SCN en circadiaan ritme ..................................................................................................... 80
4.2.2 VLPO GABA projecties ........................................................................................................ 81
4.2.3 LH orexine projecties .......................................................................................................... 82
4.2.4 Ascenderend reticulair activerend systeem (ARAS) .............................................................. 82
4.2.5 GABA en de thalamische filter ............................................................................................. 83
4.2.6 GABA en angst/paniek ........................................................................................................ 83
4.3 Hypnotica en sedativa .............................................................................................................. 84
4.3.1 GABAA receptoren .............................................................................................................. 84
4.3.2 Farmacologische indeling ................................................................................................... 85
4.3.2.1 Benzodiazepines ......................................................................................................... 85
4.3.2.2 Z-drugs ....................................................................................................................... 89
Lessen en powerpoint gegeven door Professor Dimitri De Bundel in academiejaar 2024-2025 3
, 4.3.2.3 Melatonine .................................................................................................................. 90
4.3.2.4 Middelen op basis van planten ..................................................................................... 91
4.3.2.5 Diversen ...................................................................................................................... 92
4.4 Slapeloosheid: kernboodschappen ........................................................................................... 92
5. Antipsychotica.........................................................................................................................93
5.1 DSM-5: Psychotic disorders ...................................................................................................... 93
5.2 Psychotische stoornissen ......................................................................................................... 93
5.3 Neurobiologische basis ............................................................................................................ 94
5.3.1 Het reductionistisch dopamine (DA) model voor psychose. .................................................. 94
5.3.2 Het reductionistisch serotonine (5-HT) model voor psychose. .............................................. 96
5.3.3 Het reductionistisch glutamaat model voor psychose .......................................................... 96
5.4 Klassieke antipsychotica .......................................................................................................... 96
5.5 Atypische antipsychotica .........................................................................................................100
5.6 Algemene indicaties van antipsychotica ...................................................................................104
5.7 Algemene contra-indicaties van antipsychotica ........................................................................105
5.8 Antipsychotica bij zwangerschap en borstvoeding.....................................................................106
5.9 Antipsychotica interacties .......................................................................................................106
6. Behandeling van depressie ..................................................................................................... 107
6.1 DSM-5: depressie ....................................................................................................................107
6.2 Neurobiologie van depressie ....................................................................................................107
6.2.1 Antidepressiva ................................................................................................................. 111
6.3 Behandeling van depressie ......................................................................................................112
6.3.1 Monoamine heropname remmers ..................................................................................... 114
6.3.2 Monoamine receptor antagonisten.................................................................................... 119
6.3.3 Monoamine oxidase inhibitoren (MAOIs) ........................................................................... 121
6.3.4 Serotonine syndroom ....................................................................................................... 122
6.3.5 Glutamaterge antidepressiva / ketamine ........................................................................... 123
6.3.6 Sint-Janskruid .................................................................................................................. 125
6.3.7 Algemene plaatsbehaling antidepressiva........................................................................... 125
6.4 Zwangerschap ........................................................................................................................126
7. Behandeling van angststoornissen, trauma-gerelateerde stoornissen en obsessief-compulsieve
stoornissen ............................................................................................................................... 127
7.1 DSM-5 ....................................................................................................................................127
7.2 Neurobiologie .........................................................................................................................128
7.2.1 Een overkoelepende theorie? ............................................................................................ 128
7.2.2 Neurobiologie .................................................................................................................. 128
7.3 Behandeling ............................................................................................................................131
7.3.1 Gegeneraliseerde Angststoornis (GAD) .............................................................................. 132
7.3.2 Sociale angststoornis (SAD) .............................................................................................. 132
7.3.3 Paniekstoornis (PD) .......................................................................................................... 133
7.3.4 Specifieke fobieën ............................................................................................................ 133
7.3.5 Obsessief Compulsieve Stoornis (OCD) ............................................................................ 133
7.3.6 Post-Traumatische Stressstoornis (PTSD).......................................................................... 134
Lessen en powerpoint gegeven door Professor Dimitri De Bundel in academiejaar 2024-2025 4
,8. Bipolaire stoornis en stemmingsstabilisatoren ....................................................................... 135
8.1 DSM-5 ....................................................................................................................................135
8.2 Neurobiologie .........................................................................................................................135
8.2.1 Etiologie ........................................................................................................................... 135
8.2.2 Circuit dysfunctie ............................................................................................................. 136
8.3 Behandeling ............................................................................................................................137
8.3.1 Lithiumzouten .................................................................................................................. 138
8.3.2 Anti-epileptica/stemmingsregulatoren .............................................................................. 139
8.3.3 Antipsychotica ................................................................................................................. 143
8.3.4 Antidepressiva ................................................................................................................. 143
8.3.5 Verwerking ....................................................................................................................... 143
9. Geneesmiddelen voor behandeling van cognitieve symptomen bij dementie............................ 144
9.1 DSM-5 ....................................................................................................................................144
9.2 Pathologie van de ziekte van Alzheimer.....................................................................................144
9.3 Behandeling ............................................................................................................................145
9.3.1 Cholinesterase inhibitoren................................................................................................ 146
9.3.2 Memantine....................................................................................................................... 148
9.3.3 Ginkgo biloba Gestandaardiseerd extract (Egb761) ............................................................ 150
9.3.4 Aducanumab (Aduhelm®) – Lecanemab (Leqembi®) ........................................................... 150
9.4 Key points ...............................................................................................................................151
10. Psychedelica ....................................................................................................................... 152
10.1 What’s in a name? .................................................................................................................152
10.2 Het meten van “mind manifestation” ......................................................................................152
10.3 Hoe kunnen psychedelica de geest beïnvloeden .....................................................................153
10.4 Psychedelica voor depressie ..................................................................................................153
10.5 Twee case studies .................................................................................................................154
10.5.1 Ketamine voor TRD ......................................................................................................... 155
10.5.2 Psilocybine voor TRD ...................................................................................................... 158
11. Examen ............................................................................................................................... 162
12. Voorbeeldvragen .................................................................................................................. 163
Lessen en powerpoint gegeven door Professor Dimitri De Bundel in academiejaar 2024-2025 5
, 1. BASISBEGRIPPEN
1.1 ANATOMIE VAN DE HERSENEN
1.1.1 ANATOMISCHE TERMINOLOGIE
Snijvlakken en oriëntatie in de hersenen
Ontwikkeling van neurale buis tot hersenen
Lessen en powerpoint gegeven door Professor Dimitri De Bundel in academiejaar 2024-2025 6
, 1.1.2 CEREBRUM
Sulci en gyri: rol in evolutie naar grotere computationele capaciteit in zoogdieren?
• Meer neuronen = meer computationele capaciteit
Lessen en powerpoint gegeven door Professor Dimitri De Bundel in academiejaar 2024-2025 7
,De menselijke cerebrale cortex is opgebouwd uit 6 verschillende lagen
• Moleculaire laag
• Externe granulaire laag
• Externe pyramidale laag
• Interne granulaire laag
• Interne pyramidale laag
• Multiforme laag
EXAMEN: kans is klein dat hij dit gaat vragen
Functionele organisatie
1.1.2.1 SOMATOSENSORIËLE CORTEX (TAST)
• Signalen afkomstig van receptoren in de huid (voor warmte,
koude, tast, druk en pijn) worden via de dorsale hoorn van
het ruggenmerg en de thalamus geprojecteerd op de
primaire somatosensorische cortex (S1). Deze regio is in
staat de juiste locatie van de prikkel vast te stellen. De
gevoeligste delen van het lichaam nemen representatief de
grootste oppervlakte.
• De secondaire somatosensory cortex (S2) draagt bij tot de
gevoeligheid voor, en interpretatie van sensoriële prikkels.
Nota: zenuwvezels voor vitale sensibiliteit (warmte, koude, grove
tast, druk, pijn) kruisen bij intrede in het ruggenmerg (zie figuur),
zenuwvezels voor epikritische sensibiliteit (fijne tast) kruisen pas in
de medulla oblongata.
Lessen en powerpoint gegeven door Professor Dimitri De Bundel in academiejaar 2024-2025 8
, 1.1.2.2 VISUELE CORTEX (ZICHT)
• Informatie uit het netvlies wordt via het optisch chiasme via
de colliculus superior (=optisch tectum) en de laterale
geniculate nucleus (= visuele thalamus) op de primaire
visuele cortex (V1) in de occipitaalkwab, geprojecteerd.
• Recrutering van de colliculus superior en geniculate
nucleus zorgt voor een oriënterende respons en verdere
projecties naar de amygdala (via mediodorsale thalamus
voor colliculus superior) zorgen voor interpretatie van
potentiële bedreigingen.
• De verworven visuele informatie wordt verder
geinterpreteerd door visuele associatiegebieden van de
cortex.
• De perirhinale cortex draagt bij tot het herkennen (wat) en
de entorhinale cortex tot het herinneren (waar) van visuele
informatie.
1.1.2.3 AUDITIEVE CORTEX (GEHOOR)
• Informatie uit het de cochlea wordt via de pons, de
colliculus inferior (=auditieve tectum) en de mediale
geniculate nucleus (= auditieve thalamus) op de primaire
auditieve cortex (A1), ter hoogte van de insula en temporale
kwab, geprojecteerd.
• Recrutering van de colliculus inferior en mediale geniculate
nucleus draagt bij tot oriëntatie naar auditieve prikkels.
Verdere projecties naar de amygdala (via mediodorsale
thalamus voor colliculus inferior) dragen bij tot detectie van
potentiële bedreigingen.
• De verworven auditieve informatie wordt verder
geinterpreteerd door omliggende secundaire auditieve
cortex (A2). Dit laat ons begrijpen wat we horen.
1.1.2.4 GUSTATIEVE CORTEX (SMAAK)
• Informatie uit smaaksensoren in de tong wordt via craniale
zenuwen (VII, IX, X) geprojecteerd op de nucleus solitarius
van de medulla oblongata en via de ventrale
posteromediale thalamus (gustatieve thalamus) verder
geprojecteerd op de gustatieve cortex (ter hoogte van de
insula en frontaal operculum).
Lessen en powerpoint gegeven door Professor Dimitri De Bundel in academiejaar 2024-2025 9
, 1.1.2.5 OLFACTORISCHE CORTEX (REUK)
• Informatie uit het olfactorisch epitheel wordt
rechtstreeks geprojecteerd op de primaire
olfactorische cortex (piriforme cortex en
periamygdaloid cortex), zonder passage langs
de thalamus.
• De verworven informatie wordt verder verwerkt
door de naburige amygdala, entorhinale cortex,
perirhinale cortex en parahippocampale cortex.
• Het olfactorisch systeem is dus zeer nauw
verbonden met het limbisch systeem. Dit
verklaart waarom reukprikkels een sterke en
rechtstreekse impact kunnen hebben op
emoties en herinneringen.
Mensen met dementie hebben vaak een degeneratie thv de bulbus olfactorius waardoor ze depressieve
klachten krijgen
1.1.2.6 MOTORCORTEX
• Stuurt willekeurige bewegingen aan. Neuronen in de
motorcortex projecteren via de pyramiden van de medulla
oblongata naar de ventrale hoorn van het ruggemerg.
Motorneuronen sturen vervolgens skeletspieren aan. Dit is het
zogenaamde pyramidale systeem voor motoriek.
• Voor het uitvoeren van fijnere motoriek zijn meer zenuwcellen
betrokken dan voor het uitvoeren van grovere bewegingen.
Bepaalde lichaamsdelen (zoals tong, lippen, duim) nemen
bijgevolg relatief grote delen in van de primaire motorische
cortex van de frontaalkwab.
• De supplementaire motorgebieden dragen bij tot het plannen
en uitvoeren van complexe bewegingen. Het gebied van Broca
draagt bij tot spraak.
1.1.2.7 STRIATUM EN GLOBUS PALLIDUS
Het striatum (caudate nucleus en putamen) en de globus pallidus zijn
cerebrale structuren die deel uitmaken van de basale ganglia. Deze
subcorticale hersenkernen zijn betrokken in:
• Beloning en motivatie, aanleren en uitvoeren van doelgericht
gedrag (impulsief gedrag en compulsief gedrag).
• Automatiseren van complexe motoriek en gewoontevorming.
De basale ganglia maken deel uit van het extrapyramidaal
systeem voor motoriek. De basale ganglia beïnvloeden de
zenuwbanen van het pyramidaal systeem om
motorbewegingen aan te sturen.
Lessen en powerpoint gegeven door Professor Dimitri De Bundel in academiejaar 2024-2025 10
INHOUDSOPGAVE
1. Basisbegrippen ......................................................................................................................... 6
1.1 Anatomie van de hersenen.......................................................................................................... 6
1.1.1 Anatomische terminologie .................................................................................................... 6
1.1.2 Cerebrum ............................................................................................................................ 7
1.1.2.1 Somatosensoriële cortex (tast) ....................................................................................... 8
1.1.2.2 Visuele cortex (zicht) ...................................................................................................... 9
1.1.2.3 Auditieve cortex (gehoor) ............................................................................................... 9
1.1.2.4 Gustatieve cortex (smaak).............................................................................................. 9
1.1.2.5 Olfactorische cortex (reuk) ........................................................................................... 10
1.1.2.6 Motorcortex................................................................................................................. 10
1.1.2.7 Striatum en globus pallidus .......................................................................................... 10
1.1.2.8 Amygdala .................................................................................................................... 11
1.1.2.9 Hippocampus ............................................................................................................. 11
1.1.2.10 Prefrontale cortex (PFC) ............................................................................................. 11
1.1.3 Diencephalon .................................................................................................................... 11
1.1.3.1 Thalamus .................................................................................................................... 12
1.1.3.2 Hypothalamus, hypofyse en epifyse ............................................................................. 12
1.1.4 Het limbisch systeem ......................................................................................................... 13
1.1.5 De hersenstam ................................................................................................................... 13
1.1.6 Het cerebellum .................................................................................................................. 14
1.1.7 Hersenbarriëres ................................................................................................................. 14
1.1.8 Cerebrale ventrikels ........................................................................................................... 15
1.2 Neurotransmissie ..................................................................................................................... 15
1.2.1 Hersencellen ..................................................................................................................... 15
1.2.2 Neuronen........................................................................................................................... 15
1.2.3 Celmembraan .................................................................................................................... 16
1.2.3.1 Rustpotentialen? ......................................................................................................... 16
1.2.3.2 Actiepotentialen .......................................................................................................... 17
1.2.4 Synaptische transmissie ..................................................................................................... 17
1.2.4.1 Electrische transmissie................................................................................................ 17
1.2.4.2 Chemische transmissie ............................................................................................... 18
1.2.4.3 Neurotransmitters ....................................................................................................... 18
1.2.5 Chemische signaaloverdracht ............................................................................................ 18
1.2.5.1 Neurotransmissie en gliotransmissie ............................................................................ 18
1.2.5.2 Synaptische spillover ................................................................................................... 19
1.2.5.3 Volume transmissie ..................................................................................................... 19
1.2.5.4 Synaptische en extrasynaptische vesiculaire release .................................................... 19
1.2.5.5 Anterograde en retrograde transmissie ......................................................................... 20
1.2.5.6 Axodendritisch, axosomatisch en axoaxonaal ............................................................... 20
1.3 Aangrijpingspunten voor psychofarmaca ................................................................................... 20
1.3.1 Ionkanalen ......................................................................................................................... 21
1.3.2 Enzymen ............................................................................................................................ 22
1.3.3 Carriers of transporters ...................................................................................................... 23
1.3.4 Receptoren ........................................................................................................................ 23
Lessen en powerpoint gegeven door Professor Dimitri De Bundel in academiejaar 2024-2025 1
, 1.4 Mechanismen van neuromodulatie ........................................................................................... 26
1.4.1 Moleculaire mechanismen ................................................................................................. 26
1.4.1.1 Desensitizatie, internalizatie en downregulatie ............................................................. 26
1.4.1.2 Upregulatie en supersensitiviteit .................................................................................. 27
1.4.2 Cellulaire mechanismen ..................................................................................................... 27
1.4.2.1 Cotransmitters ............................................................................................................ 27
1.4.2.2 Presynaptische autoreceptors ..................................................................................... 28
1.4.2.3 Presynaptische heteroreceptoren ................................................................................ 28
1.4.2.4 Disinhibitie .................................................................................................................. 28
1.5 Neurotransmitter en neuromodulator systemen ........................................................................ 29
1.5.1 Glutamaat.......................................................................................................................... 29
1.5.2 GABA ................................................................................................................................. 30
1.5.3 Glutamaat en GABA............................................................................................................ 31
1.5.4 Acetylcholine ..................................................................................................................... 33
1.5.5 Dopamine .......................................................................................................................... 34
1.5.6 Noradrenaline .................................................................................................................... 35
1.5.7 Serotonine ......................................................................................................................... 36
1.5.8 Histamine .......................................................................................................................... 37
1.5.9 Is het mogelijk een rechtstreekse link te maken tussen activatie van neuromodulator systemen
en effecten op cognitie/emotie? .................................................................................................. 38
2. Aan middelen gebonden stoornissen en hun behandeling..........................................................39
2.1 Aan middelen gebonden stoornissen......................................................................................... 39
2.1.1 DSM-5: Substance Use Disorder (SUD) ................................................................................ 39
2.1.2 Het opponent process model .............................................................................................. 39
2.1.3 Het Koob model voor verslaving .......................................................................................... 40
2.1.4 Statistieken ........................................................................................................................ 43
2.2 Centrale stimulantia ................................................................................................................. 43
2.2.1 Farmacologisch overzicht ................................................................................................... 43
2.2.2 Cocaïne ............................................................................................................................. 45
2.2.3 Amfetamines ..................................................................................................................... 47
2.2.4 MDMA ................................................................................................................................ 49
2.2.5 Synthetische cothinonen .................................................................................................... 51
2.2.6 Behandeling van stimulantia gebruik stoornis? .................................................................... 51
2.3 Nicotine ................................................................................................................................... 51
2.3.1 Verslavingspotentieel ......................................................................................................... 52
2.3.2 Middelen bij tabaksgebruik ................................................................................................. 54
2.4 Opioïden .................................................................................................................................. 55
2.4.1 Morfine, heroine en synthetische opioiden .......................................................................... 55
2.4.2 Endogene opioïden en opioïd receptoren............................................................................. 55
1.4.3 Opioïd tolerantie ................................................................................................................ 56
2.4.4 Farmacologisch overzicht ................................................................................................... 56
2.4.5 Verslavingspotentiëel ......................................................................................................... 57
2.4.6 Behandeling opioid gebruik stoornis .................................................................................... 57
2.5 Cannabinoiden ........................................................................................................................ 59
2.5.1 Cannabis ........................................................................................................................... 59
2.5.2 Farmacologisch overzicht ................................................................................................... 60
2.5.3 Therapeutische toepassingen ............................................................................................. 60
2.5.4 Verslavingspotentieel ......................................................................................................... 60
2.5.5 Behandeling cannabis gebruik stoornis ............................................................................... 61
2.6 Alcohol .................................................................................................................................... 61
Lessen en powerpoint gegeven door Professor Dimitri De Bundel in academiejaar 2024-2025 2
, 2.6.1 Ethanol .............................................................................................................................. 61
2.6.2 Farmacologisch overzicht ................................................................................................... 62
2.6.3 Verslavingspotentieel ......................................................................................................... 62
2.6.4 Neurotoxiciteit ................................................................................................................... 63
2.6.5 Behandeling ....................................................................................................................... 64
2.6.6 Interacties ......................................................................................................................... 65
2.7 GHB/GBL ................................................................................................................................. 65
2.7.1 Farmacologisch overzicht ................................................................................................... 65
2.7.2 Verslavingspotentieel ......................................................................................................... 66
2.7.3 Absences, diepe slaap, coma ............................................................................................. 66
2.8 Dissociatieve anaesthetica ....................................................................................................... 67
2.8.1 Dextrometorphan, phencyclidine, ketamine ........................................................................ 67
2.8.2 Verslavingspotentieel ......................................................................................................... 68
2.9 Klassieke psychodelica ............................................................................................................ 68
2.9.1 Farmacologisch overzicht ................................................................................................... 68
2.9.2 Verslavingspotentieel ......................................................................................................... 69
2.9.3 Therapeutisch potentieel .................................................................................................... 69
2.10 Key points .............................................................................................................................. 69
3. Geneesmiddelen voor behandeling van ADHD...........................................................................70
3.1 DSM-5: Attention Deficit Hyperactivity Disorder ......................................................................... 70
3.2 Het netwerk model ................................................................................................................... 70
3.3 Het “catecholamine arousal” model ......................................................................................... 71
3.4 Behandeling ............................................................................................................................. 73
3.4.1 Dexamfetamine (enkel magistraal) .................................................................................... 73
Lis-dexamfetamine = Elvanse® = prodrug die in het lichaam omgezet wordt tot dexamfetamine.... 73
3.4.2 Methylfenidaat = Rilatine® ................................................................................................. 75
Methylfenidaat met gereguleerde afgifte Concerta®, Equasym®, Medikinet®................................. 75
3.4.3 Atomoxetine = Strattera® ................................................................................................... 76
3.4.4 Guanfacine = Intuniv® ........................................................................................................ 77
3.4.5 Overige .............................................................................................................................. 78
3.5 Verslavingspotentieel ............................................................................................................... 79
3.6 Key points ................................................................................................................................ 79
4. Hypnotica en sedativa ..............................................................................................................80
4.1 Insomnia en andere slaapstoornissen ....................................................................................... 80
4.2 Slaap en alertheid .................................................................................................................... 80
4.2.1 SCN en circadiaan ritme ..................................................................................................... 80
4.2.2 VLPO GABA projecties ........................................................................................................ 81
4.2.3 LH orexine projecties .......................................................................................................... 82
4.2.4 Ascenderend reticulair activerend systeem (ARAS) .............................................................. 82
4.2.5 GABA en de thalamische filter ............................................................................................. 83
4.2.6 GABA en angst/paniek ........................................................................................................ 83
4.3 Hypnotica en sedativa .............................................................................................................. 84
4.3.1 GABAA receptoren .............................................................................................................. 84
4.3.2 Farmacologische indeling ................................................................................................... 85
4.3.2.1 Benzodiazepines ......................................................................................................... 85
4.3.2.2 Z-drugs ....................................................................................................................... 89
Lessen en powerpoint gegeven door Professor Dimitri De Bundel in academiejaar 2024-2025 3
, 4.3.2.3 Melatonine .................................................................................................................. 90
4.3.2.4 Middelen op basis van planten ..................................................................................... 91
4.3.2.5 Diversen ...................................................................................................................... 92
4.4 Slapeloosheid: kernboodschappen ........................................................................................... 92
5. Antipsychotica.........................................................................................................................93
5.1 DSM-5: Psychotic disorders ...................................................................................................... 93
5.2 Psychotische stoornissen ......................................................................................................... 93
5.3 Neurobiologische basis ............................................................................................................ 94
5.3.1 Het reductionistisch dopamine (DA) model voor psychose. .................................................. 94
5.3.2 Het reductionistisch serotonine (5-HT) model voor psychose. .............................................. 96
5.3.3 Het reductionistisch glutamaat model voor psychose .......................................................... 96
5.4 Klassieke antipsychotica .......................................................................................................... 96
5.5 Atypische antipsychotica .........................................................................................................100
5.6 Algemene indicaties van antipsychotica ...................................................................................104
5.7 Algemene contra-indicaties van antipsychotica ........................................................................105
5.8 Antipsychotica bij zwangerschap en borstvoeding.....................................................................106
5.9 Antipsychotica interacties .......................................................................................................106
6. Behandeling van depressie ..................................................................................................... 107
6.1 DSM-5: depressie ....................................................................................................................107
6.2 Neurobiologie van depressie ....................................................................................................107
6.2.1 Antidepressiva ................................................................................................................. 111
6.3 Behandeling van depressie ......................................................................................................112
6.3.1 Monoamine heropname remmers ..................................................................................... 114
6.3.2 Monoamine receptor antagonisten.................................................................................... 119
6.3.3 Monoamine oxidase inhibitoren (MAOIs) ........................................................................... 121
6.3.4 Serotonine syndroom ....................................................................................................... 122
6.3.5 Glutamaterge antidepressiva / ketamine ........................................................................... 123
6.3.6 Sint-Janskruid .................................................................................................................. 125
6.3.7 Algemene plaatsbehaling antidepressiva........................................................................... 125
6.4 Zwangerschap ........................................................................................................................126
7. Behandeling van angststoornissen, trauma-gerelateerde stoornissen en obsessief-compulsieve
stoornissen ............................................................................................................................... 127
7.1 DSM-5 ....................................................................................................................................127
7.2 Neurobiologie .........................................................................................................................128
7.2.1 Een overkoelepende theorie? ............................................................................................ 128
7.2.2 Neurobiologie .................................................................................................................. 128
7.3 Behandeling ............................................................................................................................131
7.3.1 Gegeneraliseerde Angststoornis (GAD) .............................................................................. 132
7.3.2 Sociale angststoornis (SAD) .............................................................................................. 132
7.3.3 Paniekstoornis (PD) .......................................................................................................... 133
7.3.4 Specifieke fobieën ............................................................................................................ 133
7.3.5 Obsessief Compulsieve Stoornis (OCD) ............................................................................ 133
7.3.6 Post-Traumatische Stressstoornis (PTSD).......................................................................... 134
Lessen en powerpoint gegeven door Professor Dimitri De Bundel in academiejaar 2024-2025 4
,8. Bipolaire stoornis en stemmingsstabilisatoren ....................................................................... 135
8.1 DSM-5 ....................................................................................................................................135
8.2 Neurobiologie .........................................................................................................................135
8.2.1 Etiologie ........................................................................................................................... 135
8.2.2 Circuit dysfunctie ............................................................................................................. 136
8.3 Behandeling ............................................................................................................................137
8.3.1 Lithiumzouten .................................................................................................................. 138
8.3.2 Anti-epileptica/stemmingsregulatoren .............................................................................. 139
8.3.3 Antipsychotica ................................................................................................................. 143
8.3.4 Antidepressiva ................................................................................................................. 143
8.3.5 Verwerking ....................................................................................................................... 143
9. Geneesmiddelen voor behandeling van cognitieve symptomen bij dementie............................ 144
9.1 DSM-5 ....................................................................................................................................144
9.2 Pathologie van de ziekte van Alzheimer.....................................................................................144
9.3 Behandeling ............................................................................................................................145
9.3.1 Cholinesterase inhibitoren................................................................................................ 146
9.3.2 Memantine....................................................................................................................... 148
9.3.3 Ginkgo biloba Gestandaardiseerd extract (Egb761) ............................................................ 150
9.3.4 Aducanumab (Aduhelm®) – Lecanemab (Leqembi®) ........................................................... 150
9.4 Key points ...............................................................................................................................151
10. Psychedelica ....................................................................................................................... 152
10.1 What’s in a name? .................................................................................................................152
10.2 Het meten van “mind manifestation” ......................................................................................152
10.3 Hoe kunnen psychedelica de geest beïnvloeden .....................................................................153
10.4 Psychedelica voor depressie ..................................................................................................153
10.5 Twee case studies .................................................................................................................154
10.5.1 Ketamine voor TRD ......................................................................................................... 155
10.5.2 Psilocybine voor TRD ...................................................................................................... 158
11. Examen ............................................................................................................................... 162
12. Voorbeeldvragen .................................................................................................................. 163
Lessen en powerpoint gegeven door Professor Dimitri De Bundel in academiejaar 2024-2025 5
, 1. BASISBEGRIPPEN
1.1 ANATOMIE VAN DE HERSENEN
1.1.1 ANATOMISCHE TERMINOLOGIE
Snijvlakken en oriëntatie in de hersenen
Ontwikkeling van neurale buis tot hersenen
Lessen en powerpoint gegeven door Professor Dimitri De Bundel in academiejaar 2024-2025 6
, 1.1.2 CEREBRUM
Sulci en gyri: rol in evolutie naar grotere computationele capaciteit in zoogdieren?
• Meer neuronen = meer computationele capaciteit
Lessen en powerpoint gegeven door Professor Dimitri De Bundel in academiejaar 2024-2025 7
,De menselijke cerebrale cortex is opgebouwd uit 6 verschillende lagen
• Moleculaire laag
• Externe granulaire laag
• Externe pyramidale laag
• Interne granulaire laag
• Interne pyramidale laag
• Multiforme laag
EXAMEN: kans is klein dat hij dit gaat vragen
Functionele organisatie
1.1.2.1 SOMATOSENSORIËLE CORTEX (TAST)
• Signalen afkomstig van receptoren in de huid (voor warmte,
koude, tast, druk en pijn) worden via de dorsale hoorn van
het ruggenmerg en de thalamus geprojecteerd op de
primaire somatosensorische cortex (S1). Deze regio is in
staat de juiste locatie van de prikkel vast te stellen. De
gevoeligste delen van het lichaam nemen representatief de
grootste oppervlakte.
• De secondaire somatosensory cortex (S2) draagt bij tot de
gevoeligheid voor, en interpretatie van sensoriële prikkels.
Nota: zenuwvezels voor vitale sensibiliteit (warmte, koude, grove
tast, druk, pijn) kruisen bij intrede in het ruggenmerg (zie figuur),
zenuwvezels voor epikritische sensibiliteit (fijne tast) kruisen pas in
de medulla oblongata.
Lessen en powerpoint gegeven door Professor Dimitri De Bundel in academiejaar 2024-2025 8
, 1.1.2.2 VISUELE CORTEX (ZICHT)
• Informatie uit het netvlies wordt via het optisch chiasme via
de colliculus superior (=optisch tectum) en de laterale
geniculate nucleus (= visuele thalamus) op de primaire
visuele cortex (V1) in de occipitaalkwab, geprojecteerd.
• Recrutering van de colliculus superior en geniculate
nucleus zorgt voor een oriënterende respons en verdere
projecties naar de amygdala (via mediodorsale thalamus
voor colliculus superior) zorgen voor interpretatie van
potentiële bedreigingen.
• De verworven visuele informatie wordt verder
geinterpreteerd door visuele associatiegebieden van de
cortex.
• De perirhinale cortex draagt bij tot het herkennen (wat) en
de entorhinale cortex tot het herinneren (waar) van visuele
informatie.
1.1.2.3 AUDITIEVE CORTEX (GEHOOR)
• Informatie uit het de cochlea wordt via de pons, de
colliculus inferior (=auditieve tectum) en de mediale
geniculate nucleus (= auditieve thalamus) op de primaire
auditieve cortex (A1), ter hoogte van de insula en temporale
kwab, geprojecteerd.
• Recrutering van de colliculus inferior en mediale geniculate
nucleus draagt bij tot oriëntatie naar auditieve prikkels.
Verdere projecties naar de amygdala (via mediodorsale
thalamus voor colliculus inferior) dragen bij tot detectie van
potentiële bedreigingen.
• De verworven auditieve informatie wordt verder
geinterpreteerd door omliggende secundaire auditieve
cortex (A2). Dit laat ons begrijpen wat we horen.
1.1.2.4 GUSTATIEVE CORTEX (SMAAK)
• Informatie uit smaaksensoren in de tong wordt via craniale
zenuwen (VII, IX, X) geprojecteerd op de nucleus solitarius
van de medulla oblongata en via de ventrale
posteromediale thalamus (gustatieve thalamus) verder
geprojecteerd op de gustatieve cortex (ter hoogte van de
insula en frontaal operculum).
Lessen en powerpoint gegeven door Professor Dimitri De Bundel in academiejaar 2024-2025 9
, 1.1.2.5 OLFACTORISCHE CORTEX (REUK)
• Informatie uit het olfactorisch epitheel wordt
rechtstreeks geprojecteerd op de primaire
olfactorische cortex (piriforme cortex en
periamygdaloid cortex), zonder passage langs
de thalamus.
• De verworven informatie wordt verder verwerkt
door de naburige amygdala, entorhinale cortex,
perirhinale cortex en parahippocampale cortex.
• Het olfactorisch systeem is dus zeer nauw
verbonden met het limbisch systeem. Dit
verklaart waarom reukprikkels een sterke en
rechtstreekse impact kunnen hebben op
emoties en herinneringen.
Mensen met dementie hebben vaak een degeneratie thv de bulbus olfactorius waardoor ze depressieve
klachten krijgen
1.1.2.6 MOTORCORTEX
• Stuurt willekeurige bewegingen aan. Neuronen in de
motorcortex projecteren via de pyramiden van de medulla
oblongata naar de ventrale hoorn van het ruggemerg.
Motorneuronen sturen vervolgens skeletspieren aan. Dit is het
zogenaamde pyramidale systeem voor motoriek.
• Voor het uitvoeren van fijnere motoriek zijn meer zenuwcellen
betrokken dan voor het uitvoeren van grovere bewegingen.
Bepaalde lichaamsdelen (zoals tong, lippen, duim) nemen
bijgevolg relatief grote delen in van de primaire motorische
cortex van de frontaalkwab.
• De supplementaire motorgebieden dragen bij tot het plannen
en uitvoeren van complexe bewegingen. Het gebied van Broca
draagt bij tot spraak.
1.1.2.7 STRIATUM EN GLOBUS PALLIDUS
Het striatum (caudate nucleus en putamen) en de globus pallidus zijn
cerebrale structuren die deel uitmaken van de basale ganglia. Deze
subcorticale hersenkernen zijn betrokken in:
• Beloning en motivatie, aanleren en uitvoeren van doelgericht
gedrag (impulsief gedrag en compulsief gedrag).
• Automatiseren van complexe motoriek en gewoontevorming.
De basale ganglia maken deel uit van het extrapyramidaal
systeem voor motoriek. De basale ganglia beïnvloeden de
zenuwbanen van het pyramidaal systeem om
motorbewegingen aan te sturen.
Lessen en powerpoint gegeven door Professor Dimitri De Bundel in academiejaar 2024-2025 10
