Literatuur Cognitie en gedragsproblemen
● Boeken
○ Handboek Psychiatrie en LVB
■ H7: Gedragsstoornissen en agressief gedrag
■ H17: Classficiatie (p. 230-233)
■ H18: Psychologie en testdiagnostiek (p. 238-240 + p. 245-248)
○ Psychische stoornissen, gedragsproblemen en vb
■ H17: Agressief (en auto-agressief) gedrag en impulscontrolestoornissen
bij mensen met een vb
● Artikelen
○ De waarde van een IQ-score bij kinderen met een LVB
○ IQ-score is dringend aan modernisering toe
○ Een IQ-test op je slechtste moment: is dat wel slim?
○ Intellectual disability and co-occuring mental health and physical disorders in
aggressive behaviour
○ Emotional and behavioural difficulties in young children with and without
developmental delay: a bi-national perspective
○ The relationship between normal variation in IQ and common childhood
psychopathology: a clinical study
○ Associations between behaviour problems and verband ald nonverbal cognitive
abilities and disabilities in early childhood
Handboek Psychiatrie en Licht Verstandelijke Beperking
H7: Gedragsstoornissen en agressief gedrag
Gedragsproblemen komen veel voor bij (3-4x zo vaak) kinderen, jongeren en volwassenen met
een verstandelijke beperking
Verschil gedragsstoornis en gedragsproblemen
● Gedragsstoornis
○ ODD + CD
○ Aan de hand van de aanwezigheid van vastgestelde symptomen en criteria
wordt de stoornis toegekend
● Gedragsproblemen
○ Alle vormen van externaliserend probleemgedrag (verbaal en/of fysieke
agressie, pesten op sociale media) → sociaal disfunctioneren in interactie met
de omgeving
○ CBCL
DSM-V
● Gedragsstoornis → disruptieve, impulsbeheersings- en andere gedragsstoornissen
● ODD, CD, antisociale-persoonlijkheidsstoornis, periodieke explosieve stoornis,
kleptomanie en pyromanie
Oppositionele-opstandige stoornis (ODD)
, ● Kenmerken
○ Patroon van boze en prikkelbare stemming, brutaal en ongehoorzaam gedrag,
of ontevredenheid, dat minstens een half jaar duurt
○ Mag geclassificeerd worden als het gedrag binnen 1 setting zich uit
○ Heterogene stoornis met gemengde symptomen van emoties en gedrag → mag
gesteld worden met CD
○ Op latere leeftijd vaak: gegeneraliseerde angststoornis, paniekstoornis en
depressieve stoornis
● Symptoomclusters
○ Dwars en uitdagend gedrag
■ Opstandig zijn, ruzie maken met volwassenen, anderen met opzet
ergeren, anderen de schuld geven
■ Hangt samen met CD
○ Problemen met de emotieregulatie en stemming
■ Boos, ontevreden, prikkelbaar en driftig gedrag
■ Hangt samen met angst- of stemmingsstoornis
● Prevalentie NL:
○ Gemiddelde intelligentie: 3%
○ LVB: 10%
Normoverschrijdend-gedragsstoornis (CD)
● Kenmerken
○ Repetitief en persisterend gedragspatroon waarbij de grondrechten van
anderen, of belangrijke bij de leeftijd passende maatschappelijke regels of
normen worden geschonden
■ Agressief gedrag jegens mensen/dieren
■ Vernieling van eigendommen
■ Bedrog/diefstal
■ Ernstige overtredingen van regels
○ Is niet de ergere vorm van ODD
○ Homogene stoornis
● Prevalentie NL: 2%
Risico en beschermfactoren gedragsstoornissen
Risicofactoren Beschermfactoren
Omgeving Tekortschietende opvoeding Goede affectieve relaties
Armoede
Mishandeling en verwaarlozing
Verstoorde primaire hechtingsrelaties
Lage SES
Kind Genetische afwijkingen Betere sociale, schoolse en
Executief disfunctioneren cognitieve vaardigheden
, Moeilijk temperament Adequate copingvaardigheden
Lage verbaliteit Snel angstig zijn (werkt
Verminderd sociaal inzicht en sociale remmend voor gedrag)
vaardigheden Gemiddelde of hoge intelligentie
Ongevoeligheid en emotieloosheid
(callous-unemotional traits)
LVB
Gedragsstoornissen
● Comorbiditeit
○ Externaliserende problematiek: ADHD, middelenmisbruik
○ Internaliserende problematiek: angst, depressie
● Beloop
○ Grotere kans op ontwikkelen van psychiatrische stoornissen
○ Sociaal-maatschappelijke problemen: werk- en woonproblemen, financiële
problemen
● Diagnostiek
○ Veel informanten spreken (vragenlijsten, interviews), aanvullend observaties →
compleet beeld
○ Kind kan sociaal aangepast gedrag laten zien in spreekkamer → wel van belang
voor eventuele comorbiditeit
● In combinatie met LVB
○ Diagnostic overshadowing = afwijkend gedrag wordt toegeschreven aan lvb →
onderdiagnostiek van gedragsstoornissen
○ Overdiagnostiek: afwijkend gedrag wordt toegeschreven aan de
persoonskenmerken en niet aan de interactieproblemen van persoon-omgeving
○ Veel instrumenten zijn niet aangepast op lvb
○ Uitsluiten van oorzaak van gedrag in stressvolle situaties en/of lichamelijke
ziektes
● Behandeling bij LVB
○ Minder onderzoek naar gedaan, bestaande interventies aanpassen op lvb
○ Rekening houden met het wantrouwen dat zij hebben richting hulpverleners →
alliantiegerichte en open communicatie maar wel duidelijk grenzen stellen aan
ongewenst (agressief) gedrag
○ Medicatie: enige evidentie antipsychotica (risperidon) → langzaam opbouwen
○ Oudertrainingen op gedragstherapeutische basis → kind
○ Systeemgerichte behandelingen → adolescenten
■ MST: multisysteemtherapie
■ MDFT: multidimensionele gezinstherapie
Agressief gedrag
● Agressief gedrag = gedrag dat (potentieel) schade veroorzaakt bij een andere persoon
of een ander voorwerp
● Verhoogt de kans op: crisisinterventies- en opnamen, schooluitval, opname in instelling,
separatie en psychofarmacagebruik, stress, uitputting, burn-out bij
, ouders/leerkrachten/begeleiders, uithuisplaatsing en mishandeling door
opvoeders/begeleiders
● Onderscheid I
○ Verbale en fysieke agressie tegen personen
○ Agressief gedrag tegen voorwerpen
● Onderscheid II
○ Reactieve agressieve: woede en explosiviteit als reactie op een
provocatie/dreiging
○ Proactieve / instrumentele agressie: planmatig en koelbloedig handelen om een
doel te bereiken
● Prevalentie met lvb: 40%
● Comorbiditeit: zelfverwondend en stereotiep gedrag, psychotisch gedrag,
stemmingsproblematiek en antisociaal gedrag en de
antisociale-persoonlijkheidsstoornis
● Diagnostiek
○ Net als bij gedragsstoornissen
○ Richten op cognitieve verstoringen (vijandigheid, problemen met
sociale-informatieverwerking), emotieregulatie, sociale en emotionele
ontwikkeling, adaptieve vaardigheden, persoonlijkheidsproblematiek,
psychische stoornissen (depressie, angst), somatische problematiek (pijn,
epilepsie), slaapstoornissen, genetische afwijkingen
○ Functionele analyse (uitlokkende en instandhoudende (sociale)
omgevingsfactoren
● Behandeling
○ Psychosociale behandeling / gedragsinterventies
■ Kind en volwassene met VB → effectief
■ Leertheoretisch principe: agressief gedrag wordt opgeroepen door
bepaalde stimuli en in stand gehouden door gevolgen die het gedrag
bekrachtigen
● Wegnemen van uitlokkende stimuli en gevolgen die het
agressief gedrag bekrachtigen
● Versterken van adaptieve (communicatie, sociale) vaardigheden
○ Cognitieve gedragstherapie / anger management training
■ Cognitieve herstructurering, vaardigheidstraining,
ontspanningsoefeningen, emotieregulatie
■ Richt zich niet direct op het agressieve gedrag, maar op de
woede/boosheid die hieraan vooraf gaat
■ Niet veel evidentie (verminderde agressief gedrag en verbeterde
adaptieve vaardigheden)
○ Derde generatie gedragstherapie: mindfulness → verminderen verbaal/ en of
fysieke agressie
○ Psychotrope medicijnen (als aanvulling): antipsychotica,
stemmingsstabilisatoren, bètablokkers, anxiolytica → enige evidentie voor
risperidon
Risicofactoren persoon met lvb
● Boeken
○ Handboek Psychiatrie en LVB
■ H7: Gedragsstoornissen en agressief gedrag
■ H17: Classficiatie (p. 230-233)
■ H18: Psychologie en testdiagnostiek (p. 238-240 + p. 245-248)
○ Psychische stoornissen, gedragsproblemen en vb
■ H17: Agressief (en auto-agressief) gedrag en impulscontrolestoornissen
bij mensen met een vb
● Artikelen
○ De waarde van een IQ-score bij kinderen met een LVB
○ IQ-score is dringend aan modernisering toe
○ Een IQ-test op je slechtste moment: is dat wel slim?
○ Intellectual disability and co-occuring mental health and physical disorders in
aggressive behaviour
○ Emotional and behavioural difficulties in young children with and without
developmental delay: a bi-national perspective
○ The relationship between normal variation in IQ and common childhood
psychopathology: a clinical study
○ Associations between behaviour problems and verband ald nonverbal cognitive
abilities and disabilities in early childhood
Handboek Psychiatrie en Licht Verstandelijke Beperking
H7: Gedragsstoornissen en agressief gedrag
Gedragsproblemen komen veel voor bij (3-4x zo vaak) kinderen, jongeren en volwassenen met
een verstandelijke beperking
Verschil gedragsstoornis en gedragsproblemen
● Gedragsstoornis
○ ODD + CD
○ Aan de hand van de aanwezigheid van vastgestelde symptomen en criteria
wordt de stoornis toegekend
● Gedragsproblemen
○ Alle vormen van externaliserend probleemgedrag (verbaal en/of fysieke
agressie, pesten op sociale media) → sociaal disfunctioneren in interactie met
de omgeving
○ CBCL
DSM-V
● Gedragsstoornis → disruptieve, impulsbeheersings- en andere gedragsstoornissen
● ODD, CD, antisociale-persoonlijkheidsstoornis, periodieke explosieve stoornis,
kleptomanie en pyromanie
Oppositionele-opstandige stoornis (ODD)
, ● Kenmerken
○ Patroon van boze en prikkelbare stemming, brutaal en ongehoorzaam gedrag,
of ontevredenheid, dat minstens een half jaar duurt
○ Mag geclassificeerd worden als het gedrag binnen 1 setting zich uit
○ Heterogene stoornis met gemengde symptomen van emoties en gedrag → mag
gesteld worden met CD
○ Op latere leeftijd vaak: gegeneraliseerde angststoornis, paniekstoornis en
depressieve stoornis
● Symptoomclusters
○ Dwars en uitdagend gedrag
■ Opstandig zijn, ruzie maken met volwassenen, anderen met opzet
ergeren, anderen de schuld geven
■ Hangt samen met CD
○ Problemen met de emotieregulatie en stemming
■ Boos, ontevreden, prikkelbaar en driftig gedrag
■ Hangt samen met angst- of stemmingsstoornis
● Prevalentie NL:
○ Gemiddelde intelligentie: 3%
○ LVB: 10%
Normoverschrijdend-gedragsstoornis (CD)
● Kenmerken
○ Repetitief en persisterend gedragspatroon waarbij de grondrechten van
anderen, of belangrijke bij de leeftijd passende maatschappelijke regels of
normen worden geschonden
■ Agressief gedrag jegens mensen/dieren
■ Vernieling van eigendommen
■ Bedrog/diefstal
■ Ernstige overtredingen van regels
○ Is niet de ergere vorm van ODD
○ Homogene stoornis
● Prevalentie NL: 2%
Risico en beschermfactoren gedragsstoornissen
Risicofactoren Beschermfactoren
Omgeving Tekortschietende opvoeding Goede affectieve relaties
Armoede
Mishandeling en verwaarlozing
Verstoorde primaire hechtingsrelaties
Lage SES
Kind Genetische afwijkingen Betere sociale, schoolse en
Executief disfunctioneren cognitieve vaardigheden
, Moeilijk temperament Adequate copingvaardigheden
Lage verbaliteit Snel angstig zijn (werkt
Verminderd sociaal inzicht en sociale remmend voor gedrag)
vaardigheden Gemiddelde of hoge intelligentie
Ongevoeligheid en emotieloosheid
(callous-unemotional traits)
LVB
Gedragsstoornissen
● Comorbiditeit
○ Externaliserende problematiek: ADHD, middelenmisbruik
○ Internaliserende problematiek: angst, depressie
● Beloop
○ Grotere kans op ontwikkelen van psychiatrische stoornissen
○ Sociaal-maatschappelijke problemen: werk- en woonproblemen, financiële
problemen
● Diagnostiek
○ Veel informanten spreken (vragenlijsten, interviews), aanvullend observaties →
compleet beeld
○ Kind kan sociaal aangepast gedrag laten zien in spreekkamer → wel van belang
voor eventuele comorbiditeit
● In combinatie met LVB
○ Diagnostic overshadowing = afwijkend gedrag wordt toegeschreven aan lvb →
onderdiagnostiek van gedragsstoornissen
○ Overdiagnostiek: afwijkend gedrag wordt toegeschreven aan de
persoonskenmerken en niet aan de interactieproblemen van persoon-omgeving
○ Veel instrumenten zijn niet aangepast op lvb
○ Uitsluiten van oorzaak van gedrag in stressvolle situaties en/of lichamelijke
ziektes
● Behandeling bij LVB
○ Minder onderzoek naar gedaan, bestaande interventies aanpassen op lvb
○ Rekening houden met het wantrouwen dat zij hebben richting hulpverleners →
alliantiegerichte en open communicatie maar wel duidelijk grenzen stellen aan
ongewenst (agressief) gedrag
○ Medicatie: enige evidentie antipsychotica (risperidon) → langzaam opbouwen
○ Oudertrainingen op gedragstherapeutische basis → kind
○ Systeemgerichte behandelingen → adolescenten
■ MST: multisysteemtherapie
■ MDFT: multidimensionele gezinstherapie
Agressief gedrag
● Agressief gedrag = gedrag dat (potentieel) schade veroorzaakt bij een andere persoon
of een ander voorwerp
● Verhoogt de kans op: crisisinterventies- en opnamen, schooluitval, opname in instelling,
separatie en psychofarmacagebruik, stress, uitputting, burn-out bij
, ouders/leerkrachten/begeleiders, uithuisplaatsing en mishandeling door
opvoeders/begeleiders
● Onderscheid I
○ Verbale en fysieke agressie tegen personen
○ Agressief gedrag tegen voorwerpen
● Onderscheid II
○ Reactieve agressieve: woede en explosiviteit als reactie op een
provocatie/dreiging
○ Proactieve / instrumentele agressie: planmatig en koelbloedig handelen om een
doel te bereiken
● Prevalentie met lvb: 40%
● Comorbiditeit: zelfverwondend en stereotiep gedrag, psychotisch gedrag,
stemmingsproblematiek en antisociaal gedrag en de
antisociale-persoonlijkheidsstoornis
● Diagnostiek
○ Net als bij gedragsstoornissen
○ Richten op cognitieve verstoringen (vijandigheid, problemen met
sociale-informatieverwerking), emotieregulatie, sociale en emotionele
ontwikkeling, adaptieve vaardigheden, persoonlijkheidsproblematiek,
psychische stoornissen (depressie, angst), somatische problematiek (pijn,
epilepsie), slaapstoornissen, genetische afwijkingen
○ Functionele analyse (uitlokkende en instandhoudende (sociale)
omgevingsfactoren
● Behandeling
○ Psychosociale behandeling / gedragsinterventies
■ Kind en volwassene met VB → effectief
■ Leertheoretisch principe: agressief gedrag wordt opgeroepen door
bepaalde stimuli en in stand gehouden door gevolgen die het gedrag
bekrachtigen
● Wegnemen van uitlokkende stimuli en gevolgen die het
agressief gedrag bekrachtigen
● Versterken van adaptieve (communicatie, sociale) vaardigheden
○ Cognitieve gedragstherapie / anger management training
■ Cognitieve herstructurering, vaardigheidstraining,
ontspanningsoefeningen, emotieregulatie
■ Richt zich niet direct op het agressieve gedrag, maar op de
woede/boosheid die hieraan vooraf gaat
■ Niet veel evidentie (verminderde agressief gedrag en verbeterde
adaptieve vaardigheden)
○ Derde generatie gedragstherapie: mindfulness → verminderen verbaal/ en of
fysieke agressie
○ Psychotrope medicijnen (als aanvulling): antipsychotica,
stemmingsstabilisatoren, bètablokkers, anxiolytica → enige evidentie voor
risperidon
Risicofactoren persoon met lvb
