ICT-Contracten 1 Samenvatting 2017/2018
ICT-Contracten 1
Bron: variërend per onderwerp (zie de betreffende weken en de inhoudsopgave). Voornamelijk:
E.D.C. Neppelenbroek, Elektronisch contractenrecht, hoofdstuk 1, 2, 3.1, 3.5-6, 4-6
1
Edwin van der Velde Rijksuniversiteit Groningen
,ICT-Contracten 1 Samenvatting 2017/2018
Inhoudsopgave
Inhoudsopgave..................................................................................................................................... 2
1. Inleiding .............................................................................................................................................. 3
Neppelenbroek 2017, Hoofdstuk 1 ...................................................................................................... 3
M.B. Voulon, Automatisch contracteren, Leiden: Leiden University Press 2010 (diss. Leiden),
hoofdstuk 2 (p. 7-28): Geautomatiseerd systeem ................................................................................ 4
2. Regulering ........................................................................................................................................... 5
Neppelenbroek 2017, Hoofdstuk 2 ...................................................................................................... 5
3. Wilsworming ....................................................................................................................................... 8
Neppelenbroek 2017, Hoofdstuk 3.1 ................................................................................................... 8
M.B. Voulon, Automatisch contracteren, Leiden: Leiden University Press 2010 (diss. Leiden),
paragrafen 5.1, 5.2 en 5.4 (p. 49-96): de automatische rechtshandeling ............................................. 8
4. Aanbod, aanvaarding; communicatie en derden ............................................................................... 11
M.B. Voulon, Automatisch contracteren, Leiden: Leiden University Press 2010 (diss. Leiden),
paragrafen 5.3 (p. 82-90): de automatische rechtshandeling ............................................................. 11
Neppelenbroek 2017, Hoofdstuk 3.6 ................................................................................................. 11
5. Verzenden en ontvangen ................................................................................................................... 12
Neppelenbroek 2017, Hoofdstuk 3.5 ................................................................................................. 12
6. Authenticatie, vorm en bewijs ........................................................................................................... 14
Neppelenbroek 2017, Hoofdstuk 4 .................................................................................................... 14
7. De elektronische bestelomgeving ...................................................................................................... 18
Neppelenbroek 2017, Hoofdstuk 5 .................................................................................................... 18
8. Consument en overeenkomt op afstand (I en II) ............................................................................... 21
Neppelenbroek 2017, Hoofdstuk 6 .................................................................................................... 21
9. Consument, koop en levering van roerende zaken online ................................................................. 25
M.B.M. Loos, 'Europese harmonisatie van online en op afstand verkoop van zaken en de levering
van digitale inhoud (I)', NtER 2016, p. 114-120. .............................................................................. 25
10. Elektronisch betalen ........................................................................................................................ 26
W.A.K. Rank, 'Betaling in bitcoins: geld of ruilmiddel, betaling of inbetalinggeving?' Ars
Aequi 2015/03, p. 177-185. ............................................................................................................... 26
11. Elektronische nakoming en smart contracting................................................................................. 28
J.E.J. Prins, 'Normering, regulering en rechtshandhaving door technologie: over de implicaties van
technoregulering voor het privaatrecht', WPNR 2011 (6912), p. 1075-1085.................................... 28
T.F.E. Tjong Tjin Tai, 'Smart contracts en het recht', NJB 2017/146, p. 176-182. ........................... 29
2
Edwin van der Velde Rijksuniversiteit Groningen
,ICT-Contracten 1 Samenvatting 2017/2018
1. Inleiding
Neppelenbroek 2017, Hoofdstuk 1
E-commerce kan men omschrijven als het ‘verkopen van goederen of diensten via computernetwer-
ken, met methoden die specifiek zijn ontworpen voor het ontvangen of plaatsen van orders’. Dit is
geen juridische definitie, maar het schetst wel een relevant kader voor de juridische bespreking (zie
hierna). E-commerce is een van de verschijnselen die mogelijk zijn gemaakt door de ‘proliferatie’ van
de informatiemaatschappij, de almaar uitdijende toepassingen van en toegang tot het internet en soort-
gelijke netwerken. Het Nederlandse (contracten)recht moet op deze verschijnselen, waaronder e-
commerce, kortweg het bestellen van goederen of diensten via een webwinkel, worden aangepast. Er
zijn ook vraagstukken of problemen die met nieuwe verschijnselen als e-commerce samenhangen
waarop het bestaande recht niet zozeer moet worden aangepast, maar die in het bestaande recht moe-
ten worden ingepast. Hierbij kan gedacht worden aan de wilsvertrouwensleer van art. 3:33 en 3:35
BW: hoe moet deze worden uitgewerkt in de elektronische omgeving?
Het elektronisch contracteren is breder dan alleen e-commerce, omdat dat tevens ziet op het sluiten
van transacties via andere media dan bijvoorbeeld webwinkels (ook bijvoorbeeld via de e-mail). Het
elektronisch contractenrecht, het onderwerp van dit boek, is nog breder, omdat het niet alleen be-
trekking heeft op het sluiten van overeenkomsten, maar tevens op de inhoud en de nakoming daarvan.
Internet, en daarmee e-commerce, beperkt zich niet tot de landsgrenzen. Partijen kunnen best zijn
gevestigd of woonachtig zijn in verschillende landen, in welk geval moet worden uitgemaakt welk
recht van toepassing is (afgezien van een forumkeuzebeding). Dit zijn vragen van voornamelijk het
internationaal privaatrecht en zullen verder buiten beschouwing blijven. Wel moet worden gewezen op
het Europese streven om internationale e-commerce te bevorderen (via vrije vestiging en vrij diensten-
en goederenverkeer, online dispute resolution en de totstandbrenging van een single digital market).
De vrijheid van vestiging en grensoverschrijdende e-commerce wordt bijvoorbeeld bevorderd met de
Richtlijn elektronische handel (vgl. ook de niet-verplichte uitspraak Ker-Optika). Online dispute re-
solution houdt in dat geschilbeslechting buiten de rechter om gebeurt, en wel online. Dit gaat meestal
gepaard met eenvoud en kostenbesparing, maar daar staat tegenover dat de procedures met minder
waarborgen zijn omkleed dan de meeste rechterlijke procedures (vgl. de ADR-richtlijn en de ODR-
verordening). In Nederland fungeert bijvoorbeeld de Stichting Geschillencommissie als alternatieve
geschilbeslechter, die volgens de ADR-richtlijn volledige dekking voor consumentengeschillen moet
bieden. Online dispute resolution is alternative dispute resolution via internet, hetgeen een onpersoon-
lijk karakter heeft en derhalve in de ODR-verordening met de nodige waarborgen is omkleed (het mag
bijvoorbeeld niet de enige mogelijkheid zijn voor consumenten). De Single Digital Market houdt in
dat in ieder geval in Europees verband wordt gestreefd naar eenwording van de Europese markt toege-
spitst op de digitale wereld. Dit streven uit zich onder meer in het tegengaan van zogenoemd ‘geo-
blocking’ (waarbij bepaalde actoren wegens hun locatie van toegang worden uitgesloten) en de vergro-
ting van dataportabiliteit. Ook is er een regeling aangekondigd die ziet op de grensoverschrijdende
digitale koopovereenkomst, welke partijen naar wens in hun overeenkomst kunnen incorporeren.
Veel Europese regelgeving heeft betrekking op zogenoemde B2C-relaties, relaties tussen bedrijven en
consumenten (denk aan de Richlijn elektronische handel en de Richtlijn consumentenrechten). B2B-
relaties, relaties tussen bedrijven onderling, en B2G-relaties, relaties tussen bedrijven en de overheid,
mogen echter niet uit het oog worden verloren. Bedrijven handelen steeds vaker met elkaar via Elec-
tronic data interchange, wat inhoudt dat bedrijfssystemen met elektronische berichten in een gestan-
daardiseerd formaat met elkaar communiceren. Bekend voorbeeld is het systeem van de supermarkt
dat zelf de voorraden bijhoudt en bestellingen plaatst als een product onvoorradig is. C2C-relaties
zien op transacties tussen consumenten (zoals via de e-mail, of via marktplaats).
Het onderwerp van e-commerce kan zowel diensten als goederen zijn. Een dienst is alles wat niet de
verkoop van een stoffelijke zaak inhoudt. Bijzonder is het begrip ‘digitale inhoud’, zoals software,
dat net als energie en water moeilijk te plaatsen is in het systeem van diensten en goederen (vaak
3
Edwin van der Velde Rijksuniversiteit Groningen
, ICT-Contracten 1 Samenvatting 2017/2018
wordt aangehaakt bij de regeling omtrent diensten, maar als de digitale inhoud besloten ligt in een
fysieke drager, is weer sprake van een goed). Bij digitale inhoud is de totstandkoming van de overeen-
komst niet zozeer een probleem, maar meer de uitvoering via de elektronische weg: wat gebeurt er
bijvoorbeeld als de verbintenissen niet worden nagekomen? Bovendien is digitale inhoud steeds meer
onttrokken van de stoffelijke drager en aangeboden als dienst (zoals Software as a service). Ten derde
kan men zich afvragen wat de vermogensrechtelijke positie is van de koper van digitale inhoud: wordt
deze eigenaar, of slechts licentiehouder? En hoe zit het met het intellectuele eigendomsrecht?
Bestellingen binnen e-commerce kunnen niet alleen worden geplaatst met een PC. Ook mobiele tele-
foons en tablets kunnen e-commerce faciliteren (in welk geval men spreekt van M-commerce). Dit
levert nieuwe problemen op: hoe moet de webshop worden ingericht om volledig aan de informatie-
plichten te voldoen? Ook faciliteert M-commerce ‘cloud computing’, de combinatie van onbeperkte
toegang tot digitale inhoud en het mobiel worden van internet (men krijgt bijvoorbeeld via dropbox
zowel op de computer als op de mobiel toegang tot foto’s). Wel roept dit vragen op omtrent veiligheid
en privacy.
Niet alleen de afhandeling van de bestelling, maar ook het plaatsen daarvan kan geautomatiseerd wor-
den. Zo kunnen intelligent agents min of meer autonoom van de gebruiker transacties afsluiten. In de
zogenoemde ‘internet of things’ krijgen goederen ook steeds meer een communicatiefunctie, zodat zij
zichzelf als het ware kunnen vervangen. Zo zal een fiets zelf kunnen signaleren wanneer de band is
versleten, en op basis daarvan een nieuwe band bestellen. Dit heeft juridische consequenties omdat
men zich kan afvragen of de eigenaar van de fiets dit onder alle omstandigheden wel wil (als bedoeld
in art. 3:33 en 3:35 BW). Een derde ontwikkeling is (mede vanwege de twee hiervoor genoemde ont-
wikkelingen van intelligent agents en the internet of things) de consumentenbescherming: steeds
meer wettelijke informatieplichten moeten consumenten tot een weloverwogen keuze bewegen.
Tegenover de afhandeling van de bestelling staat de betaling door de consument. Deze kan steeds va-
ker niet alleen in geld plaatsvinden, maar ook met bijvoorbeeld digitale munteenheden als bitcoins.
Voorts worden sommige diensten ogenschijnlijk gratis verstrekt, maar ‘betaalt’ de consument wel
degelijk via advertenties en/of gegevens (denk aan facebook). Betaling met gegevens en de informa-
tieverzameling die daarmee gepaard gaat noemt men ook wel ‘Big Data’ of de dataficatie van de eco-
nomie. Dit roept uiteraard vragen op omtrent de bescherming van privacy.
Zoals gezegd kan de nakoming van de overeenkomst ook geautomatiseerd plaatsvinden: niet alleen de
communicatie rondom de order, maar ook de verdere afhandeling van het contract kan worden geau-
tomatiseerd. Daarbij wordt veel artificiële intelligentie gebruikt en die nieuwe manier om de logistiek
aan te pakken noemt men ook wel ‘physical internet’. Een andere (meer in de toekomst gelegen)
ontwikkeling is ‘additive manufacturing’, waarbij consumenten niet meer een fysiek product wordt
geleverd, maar zij de toegang krijgen om zelf een goed uit te printen (via 3D-printers).
M.B. Voulon, Automatisch contracteren, Leiden: Leiden University Press
2010 (diss. Leiden), hoofdstuk 2 (p. 7-28): Geautomatiseerd systeem
Een geautomatiseerd systeem is een systeem dat automatisch handelt, dat wil zeggen zonder dat
menselijke tussenkomst vereist is voor elke individuele handeling. Men spreekt ook wel van zelfhan-
delende systemen. Deze autonomie is een voorwaarde om van een ‘intelligent agent’ te kunnen spre-
ken (zie hiervoor). Veel geautomatiseerde systemen en andere technische hulpmiddelen zijn gebaseerd
op een computer.
Een computer is een systeem van een of meer processoren, geheugen, en invoer- en uitvoerapparaten.
De verschillende onderdelen zijn verbonden via een bus zodat zij informatie aan elkaar kunnen door-
geven. Deze onderdelen van een computer noemt men ook wel de hardware. Voor de uitoefening van
taken maakt de hardware gebruik van software, een verzameling van instructies die ook wel een pro-
gramma wordt genoemd. De term ‘geautomatiseerd systeem’ ziet op de combinatie van hardware en
software. Afgezien van de zogenoemde ‘embedded computers’ kennen computers niet een toepassing,
4
Edwin van der Velde Rijksuniversiteit Groningen
ICT-Contracten 1
Bron: variërend per onderwerp (zie de betreffende weken en de inhoudsopgave). Voornamelijk:
E.D.C. Neppelenbroek, Elektronisch contractenrecht, hoofdstuk 1, 2, 3.1, 3.5-6, 4-6
1
Edwin van der Velde Rijksuniversiteit Groningen
,ICT-Contracten 1 Samenvatting 2017/2018
Inhoudsopgave
Inhoudsopgave..................................................................................................................................... 2
1. Inleiding .............................................................................................................................................. 3
Neppelenbroek 2017, Hoofdstuk 1 ...................................................................................................... 3
M.B. Voulon, Automatisch contracteren, Leiden: Leiden University Press 2010 (diss. Leiden),
hoofdstuk 2 (p. 7-28): Geautomatiseerd systeem ................................................................................ 4
2. Regulering ........................................................................................................................................... 5
Neppelenbroek 2017, Hoofdstuk 2 ...................................................................................................... 5
3. Wilsworming ....................................................................................................................................... 8
Neppelenbroek 2017, Hoofdstuk 3.1 ................................................................................................... 8
M.B. Voulon, Automatisch contracteren, Leiden: Leiden University Press 2010 (diss. Leiden),
paragrafen 5.1, 5.2 en 5.4 (p. 49-96): de automatische rechtshandeling ............................................. 8
4. Aanbod, aanvaarding; communicatie en derden ............................................................................... 11
M.B. Voulon, Automatisch contracteren, Leiden: Leiden University Press 2010 (diss. Leiden),
paragrafen 5.3 (p. 82-90): de automatische rechtshandeling ............................................................. 11
Neppelenbroek 2017, Hoofdstuk 3.6 ................................................................................................. 11
5. Verzenden en ontvangen ................................................................................................................... 12
Neppelenbroek 2017, Hoofdstuk 3.5 ................................................................................................. 12
6. Authenticatie, vorm en bewijs ........................................................................................................... 14
Neppelenbroek 2017, Hoofdstuk 4 .................................................................................................... 14
7. De elektronische bestelomgeving ...................................................................................................... 18
Neppelenbroek 2017, Hoofdstuk 5 .................................................................................................... 18
8. Consument en overeenkomt op afstand (I en II) ............................................................................... 21
Neppelenbroek 2017, Hoofdstuk 6 .................................................................................................... 21
9. Consument, koop en levering van roerende zaken online ................................................................. 25
M.B.M. Loos, 'Europese harmonisatie van online en op afstand verkoop van zaken en de levering
van digitale inhoud (I)', NtER 2016, p. 114-120. .............................................................................. 25
10. Elektronisch betalen ........................................................................................................................ 26
W.A.K. Rank, 'Betaling in bitcoins: geld of ruilmiddel, betaling of inbetalinggeving?' Ars
Aequi 2015/03, p. 177-185. ............................................................................................................... 26
11. Elektronische nakoming en smart contracting................................................................................. 28
J.E.J. Prins, 'Normering, regulering en rechtshandhaving door technologie: over de implicaties van
technoregulering voor het privaatrecht', WPNR 2011 (6912), p. 1075-1085.................................... 28
T.F.E. Tjong Tjin Tai, 'Smart contracts en het recht', NJB 2017/146, p. 176-182. ........................... 29
2
Edwin van der Velde Rijksuniversiteit Groningen
,ICT-Contracten 1 Samenvatting 2017/2018
1. Inleiding
Neppelenbroek 2017, Hoofdstuk 1
E-commerce kan men omschrijven als het ‘verkopen van goederen of diensten via computernetwer-
ken, met methoden die specifiek zijn ontworpen voor het ontvangen of plaatsen van orders’. Dit is
geen juridische definitie, maar het schetst wel een relevant kader voor de juridische bespreking (zie
hierna). E-commerce is een van de verschijnselen die mogelijk zijn gemaakt door de ‘proliferatie’ van
de informatiemaatschappij, de almaar uitdijende toepassingen van en toegang tot het internet en soort-
gelijke netwerken. Het Nederlandse (contracten)recht moet op deze verschijnselen, waaronder e-
commerce, kortweg het bestellen van goederen of diensten via een webwinkel, worden aangepast. Er
zijn ook vraagstukken of problemen die met nieuwe verschijnselen als e-commerce samenhangen
waarop het bestaande recht niet zozeer moet worden aangepast, maar die in het bestaande recht moe-
ten worden ingepast. Hierbij kan gedacht worden aan de wilsvertrouwensleer van art. 3:33 en 3:35
BW: hoe moet deze worden uitgewerkt in de elektronische omgeving?
Het elektronisch contracteren is breder dan alleen e-commerce, omdat dat tevens ziet op het sluiten
van transacties via andere media dan bijvoorbeeld webwinkels (ook bijvoorbeeld via de e-mail). Het
elektronisch contractenrecht, het onderwerp van dit boek, is nog breder, omdat het niet alleen be-
trekking heeft op het sluiten van overeenkomsten, maar tevens op de inhoud en de nakoming daarvan.
Internet, en daarmee e-commerce, beperkt zich niet tot de landsgrenzen. Partijen kunnen best zijn
gevestigd of woonachtig zijn in verschillende landen, in welk geval moet worden uitgemaakt welk
recht van toepassing is (afgezien van een forumkeuzebeding). Dit zijn vragen van voornamelijk het
internationaal privaatrecht en zullen verder buiten beschouwing blijven. Wel moet worden gewezen op
het Europese streven om internationale e-commerce te bevorderen (via vrije vestiging en vrij diensten-
en goederenverkeer, online dispute resolution en de totstandbrenging van een single digital market).
De vrijheid van vestiging en grensoverschrijdende e-commerce wordt bijvoorbeeld bevorderd met de
Richtlijn elektronische handel (vgl. ook de niet-verplichte uitspraak Ker-Optika). Online dispute re-
solution houdt in dat geschilbeslechting buiten de rechter om gebeurt, en wel online. Dit gaat meestal
gepaard met eenvoud en kostenbesparing, maar daar staat tegenover dat de procedures met minder
waarborgen zijn omkleed dan de meeste rechterlijke procedures (vgl. de ADR-richtlijn en de ODR-
verordening). In Nederland fungeert bijvoorbeeld de Stichting Geschillencommissie als alternatieve
geschilbeslechter, die volgens de ADR-richtlijn volledige dekking voor consumentengeschillen moet
bieden. Online dispute resolution is alternative dispute resolution via internet, hetgeen een onpersoon-
lijk karakter heeft en derhalve in de ODR-verordening met de nodige waarborgen is omkleed (het mag
bijvoorbeeld niet de enige mogelijkheid zijn voor consumenten). De Single Digital Market houdt in
dat in ieder geval in Europees verband wordt gestreefd naar eenwording van de Europese markt toege-
spitst op de digitale wereld. Dit streven uit zich onder meer in het tegengaan van zogenoemd ‘geo-
blocking’ (waarbij bepaalde actoren wegens hun locatie van toegang worden uitgesloten) en de vergro-
ting van dataportabiliteit. Ook is er een regeling aangekondigd die ziet op de grensoverschrijdende
digitale koopovereenkomst, welke partijen naar wens in hun overeenkomst kunnen incorporeren.
Veel Europese regelgeving heeft betrekking op zogenoemde B2C-relaties, relaties tussen bedrijven en
consumenten (denk aan de Richlijn elektronische handel en de Richtlijn consumentenrechten). B2B-
relaties, relaties tussen bedrijven onderling, en B2G-relaties, relaties tussen bedrijven en de overheid,
mogen echter niet uit het oog worden verloren. Bedrijven handelen steeds vaker met elkaar via Elec-
tronic data interchange, wat inhoudt dat bedrijfssystemen met elektronische berichten in een gestan-
daardiseerd formaat met elkaar communiceren. Bekend voorbeeld is het systeem van de supermarkt
dat zelf de voorraden bijhoudt en bestellingen plaatst als een product onvoorradig is. C2C-relaties
zien op transacties tussen consumenten (zoals via de e-mail, of via marktplaats).
Het onderwerp van e-commerce kan zowel diensten als goederen zijn. Een dienst is alles wat niet de
verkoop van een stoffelijke zaak inhoudt. Bijzonder is het begrip ‘digitale inhoud’, zoals software,
dat net als energie en water moeilijk te plaatsen is in het systeem van diensten en goederen (vaak
3
Edwin van der Velde Rijksuniversiteit Groningen
, ICT-Contracten 1 Samenvatting 2017/2018
wordt aangehaakt bij de regeling omtrent diensten, maar als de digitale inhoud besloten ligt in een
fysieke drager, is weer sprake van een goed). Bij digitale inhoud is de totstandkoming van de overeen-
komst niet zozeer een probleem, maar meer de uitvoering via de elektronische weg: wat gebeurt er
bijvoorbeeld als de verbintenissen niet worden nagekomen? Bovendien is digitale inhoud steeds meer
onttrokken van de stoffelijke drager en aangeboden als dienst (zoals Software as a service). Ten derde
kan men zich afvragen wat de vermogensrechtelijke positie is van de koper van digitale inhoud: wordt
deze eigenaar, of slechts licentiehouder? En hoe zit het met het intellectuele eigendomsrecht?
Bestellingen binnen e-commerce kunnen niet alleen worden geplaatst met een PC. Ook mobiele tele-
foons en tablets kunnen e-commerce faciliteren (in welk geval men spreekt van M-commerce). Dit
levert nieuwe problemen op: hoe moet de webshop worden ingericht om volledig aan de informatie-
plichten te voldoen? Ook faciliteert M-commerce ‘cloud computing’, de combinatie van onbeperkte
toegang tot digitale inhoud en het mobiel worden van internet (men krijgt bijvoorbeeld via dropbox
zowel op de computer als op de mobiel toegang tot foto’s). Wel roept dit vragen op omtrent veiligheid
en privacy.
Niet alleen de afhandeling van de bestelling, maar ook het plaatsen daarvan kan geautomatiseerd wor-
den. Zo kunnen intelligent agents min of meer autonoom van de gebruiker transacties afsluiten. In de
zogenoemde ‘internet of things’ krijgen goederen ook steeds meer een communicatiefunctie, zodat zij
zichzelf als het ware kunnen vervangen. Zo zal een fiets zelf kunnen signaleren wanneer de band is
versleten, en op basis daarvan een nieuwe band bestellen. Dit heeft juridische consequenties omdat
men zich kan afvragen of de eigenaar van de fiets dit onder alle omstandigheden wel wil (als bedoeld
in art. 3:33 en 3:35 BW). Een derde ontwikkeling is (mede vanwege de twee hiervoor genoemde ont-
wikkelingen van intelligent agents en the internet of things) de consumentenbescherming: steeds
meer wettelijke informatieplichten moeten consumenten tot een weloverwogen keuze bewegen.
Tegenover de afhandeling van de bestelling staat de betaling door de consument. Deze kan steeds va-
ker niet alleen in geld plaatsvinden, maar ook met bijvoorbeeld digitale munteenheden als bitcoins.
Voorts worden sommige diensten ogenschijnlijk gratis verstrekt, maar ‘betaalt’ de consument wel
degelijk via advertenties en/of gegevens (denk aan facebook). Betaling met gegevens en de informa-
tieverzameling die daarmee gepaard gaat noemt men ook wel ‘Big Data’ of de dataficatie van de eco-
nomie. Dit roept uiteraard vragen op omtrent de bescherming van privacy.
Zoals gezegd kan de nakoming van de overeenkomst ook geautomatiseerd plaatsvinden: niet alleen de
communicatie rondom de order, maar ook de verdere afhandeling van het contract kan worden geau-
tomatiseerd. Daarbij wordt veel artificiële intelligentie gebruikt en die nieuwe manier om de logistiek
aan te pakken noemt men ook wel ‘physical internet’. Een andere (meer in de toekomst gelegen)
ontwikkeling is ‘additive manufacturing’, waarbij consumenten niet meer een fysiek product wordt
geleverd, maar zij de toegang krijgen om zelf een goed uit te printen (via 3D-printers).
M.B. Voulon, Automatisch contracteren, Leiden: Leiden University Press
2010 (diss. Leiden), hoofdstuk 2 (p. 7-28): Geautomatiseerd systeem
Een geautomatiseerd systeem is een systeem dat automatisch handelt, dat wil zeggen zonder dat
menselijke tussenkomst vereist is voor elke individuele handeling. Men spreekt ook wel van zelfhan-
delende systemen. Deze autonomie is een voorwaarde om van een ‘intelligent agent’ te kunnen spre-
ken (zie hiervoor). Veel geautomatiseerde systemen en andere technische hulpmiddelen zijn gebaseerd
op een computer.
Een computer is een systeem van een of meer processoren, geheugen, en invoer- en uitvoerapparaten.
De verschillende onderdelen zijn verbonden via een bus zodat zij informatie aan elkaar kunnen door-
geven. Deze onderdelen van een computer noemt men ook wel de hardware. Voor de uitoefening van
taken maakt de hardware gebruik van software, een verzameling van instructies die ook wel een pro-
gramma wordt genoemd. De term ‘geautomatiseerd systeem’ ziet op de combinatie van hardware en
software. Afgezien van de zogenoemde ‘embedded computers’ kennen computers niet een toepassing,
4
Edwin van der Velde Rijksuniversiteit Groningen
