DENKEN OVER DENKEN
VOORWOORD – ONZEKERHEID KOESTEREN
“Absolute zekerheid bestaat nergens, ook niet in de wetenschap.”
~ Simon Coen
‘De natuur als een moreel kompas’
Moreel kompas = een gids die consenus en zelfs de wet overbodig maakt. Alsof de natuur ons vertelt wat
we moeten doen …
Als filosofen al iets kunnen, is het dit: onzekerheid zaaien en koesteren.
Bertrand
Russell ⇝ ‘De mens te leren hoe hij kan leven zonder zekerheid, maar zonder zich, anderzijds, te laten
verlammen door onzekerheid’
↳ Volgens Russell leert de filosofie ons om pijnlijke onzekerheden te verdragen.
De inleiding van het boek maakt duidelijk dat niemand eigenlijk weet waar wijsbegeerte over gaat & soms gaat
het nog een stap verder dan wat Russell aanbeveelt – Filosofie heeft immers niet alleen de taak om ons onzeker-
heden te leren verdragen. Ze heeft ook de taak om onzekerheden op te zoeken.
1. WAT IS FILOSOFIE?
“Filosofie is (…) een enigszins verwarrende bezigheid.”
~ Thomas Nagel
Ambrose Bierce Filosofie = “Een stelsel van vele wegen die nergens naar niets leiden.”
POSITIEVE definitie Negatieve definitie
Wat is … ? Waarin verschilt … ?
↳ Het blijkt immers erg moeilijk te zijn een lijst van kenmerken op te stellen die voorkomen bij ALLE filosofen
en hun opvattingen, en ENKEL bij filosofen en hun opvattingen.
⇒ Er bestaat niet zoiets als de essentie van de filosofie.
A. Drie kenmerken: attitude, methodologie, domein
Nigel
“Philosophy is an unusual subject in that its practitioners don’t agree what it’s about.”
Warburton
Aristoteles “ALLE mensen verlangen van nature naar wijsheid.”
In sommige definities wordt de kritische kracht van de filosofie benadrukt, in die mate zelfs dat filosofie
wordt vereenzelvigd met kritisch denken.
↳ Filosofen = party-poopers.
Hij merkte op dat ons gezichtsvermogen ons vaak bedriegt, zoals bij optische illusies.
René Descartes Bv. Müller-Lyer illusie
, 1. ATTITUDE
Filosofie is kritisch denken.
“Een van de kwaliteiten van de wetenschap is dat ze ons de waarde van rationeel denken
Richard
bijbrengt, en het belang van vrijheid van denken; ze leert ons dat het loont om te twijfelen aan
Feynman
de waarheid van wat ons wordt verteld.”
↳ Maar, GEEN unieke attitude!
2. METHODOLOGIE
§ (Eigen) intuïtie
BETEKENIS 1 BETEKENIS 2
Intuïtie = om te verwijzen naar kennis die op een on- Intuïtie = een term dat verwijst naar de spontane
middellijke manier wordt verkregen. overtuigingen die we in onze eigen geest aantreffen
Bv. Het idee van volmaaktheid wanneer we over een bepaald onderwerp beginnen te
denken.
↳ Common sense (het gezond verstand).
↳ Filosofen die enkel gebruik maken van intuïties (in beide betekenissen van het woord) en zelden of nooit van
empirisch onderzoek, worden vandaag weleens weggelachen als fauteuilfilosofen (of armchair philo-
sophers).
! Een belangrijk probleem met het gebruik van intuïties, althans in de context van dit hoofdstuk, is dat het GEEN
uniek filosofische methode is.
§ Conceptuele analyse
Filosofie = “conceptual engineering – het ontrafelen en verbeteren van concepten die we
Luciano Floridi
in het dagelijks leven misschien soms te achteloos gebruiken.”
Conceptuele analyse is een populaire methode in de filosofie, maar ze wordt niet door ALLE filosofen gebruikt
en zeker niet ENKEL door filosofen.
§ Gedachte-experiment
Gedachte- = een instrument van de verbeelding, dat wordt gebruikt om nieuwe info over een thema
experiment te verkrijgen zonder gebruik te maken van nieuwe empirische data.
Bv. Hersen-in-een-vat (of brain in a vat)
↳ Het gebruik van gedachte-experimenten in de filosofie is dus zeker GEEN uniek onderscheidend kenmerk!
3. DOMEIN
Filosofische vragen zijn vaak erg abstract en eigenaardig, zelfs als ze op een toegankelijke
Thomas Nagel
manier worden gepresenteerd.
Gedicht over een duizendpoot die in de gracht terechtkomt nadat een pad zijn automatis-
men in vraag had gesteld.
Richard
Feynman ⇝ Het probleem dat Feynman beschrijft staat in de psychologie bekend als de wet van
Humphrey; deze luidt dat bewuste reflectie over een geautomatiseerde taak (tijdens
de taak) de uitvoering ervan belemmert.
Veel filosofen hebben een voorliefde voor moeilijke en zelfs onbeantwoordbare vragen.
2
,WEL, of GEEN vooruitgang?
GEEN vooruitgang WEL vooruitgang
Binnen een paradigma kan er wel sprake zijn van Sinds de moderne tijd zijn er talloze wetenschappen
vooruitgang, maar tussen paradigma’s onderling niet. ontstaan in de schoot van de filosofie.
↳ Twee opeenvolgende paradigma’s kunnen we op ↳ Zodra er vooruitgang is in de filosofie, zijn het
geen enkele manier met elkaar vergelijken, omdat wetenschappers (en niet filosofen!) die de pluim-
ze weinig of niets gemeenschappelijk hebben. en opstrijken.
B. Vier deeldomeinen
1. METAFYSICA
(= wetenschapsfilosofie!)
↳ Bestudeert de aard en de structuur van de wereld. De meeste metafysische vragen gaan over wat het
betekent om te bestaan.
MATERIALISTEN (= fysicalisten) DUALISTEN
Alles is opgebouwd m.b.v. materie (of physical stuff). Mentale toestanden zijn opgebouwd uit geestesspul
Mentale toestanden zijn gewoon hersentoestanden, (of mental stuff)
zeggen fysicalisten.
PROBABILISTISCHE oorzaken DETERMINISTISCHE oorzaken
= waarschijnlijk. = garanderen!
1. 4
2. LOGICA
(= wetenschapsfilosofie!)
↳ Logici zijn van mening dat hun onderzoek een wezenlijk deel moet uitmaken van elke filosofie-opleiding.
Bv. Slippery slope – als we vandaag A doen, zal vroeg of laat B volgen. En B is hoogst onwenselijk. Dus we
mogen A niet doen. Het argument wordt vaak gebruikt in ethische discussies, zoals over euthanasie of
over het homohuwelijk.
3. EPISTEMOLOGIE (of kennisleer)
(= wetenschapsfilosofie!)
↳ Buigt zich over de aard, de structuur en de mogelijkheid van onze kennis. Epistemologen willen m.a.w.
weten wat kennis precies is en hoe we weten wat we denken te weten.
4. MORAALFILOSOFIE (of de ethiek)
(≠ wetenschapsfilosofie!)
De vier deeldomeinen die we zonet beschreven, kunnen op hun beurt onderverdeeld worden in meer specifieke
takken van de filosofie.
↳ Wetenschapsfilosofie kan je op haar beurt opdelen in twee deeldomeinen:
ALGEMENE WETENSCHAPSFILOSOFIE TOEGEPASTE WETENSCHAPSFILOSOFIE
Houdt zich bezig met fundamentele filosofische /
kwesties die verband houden met wetenschap.
3
, “Het nut van wetenschapsfilosofie voor wetenschappers is ongeveer even groot als het nut van
Richard ornithologie voor vogels.”
Feynman
⇝ Hij bedoelt dat wetenschapsfilosofie irrelevant is voor wetenschappers.
C. Een zeer korte geschiedenis van de westerse filosofie
De geschiedenis van de filosofie is namelijk de geschiedenis van een discipline die voortdurend werd
uitgedaagd door andere vormen van kennis.
1. ANTIEKE OUDHEID – mythologie
Thales, Anaximander en Anaximenes worden meestal beschouwd als de eerste filosofen. Ze waren alle drie
afkomstig uit Miletus – bekend als ‘de natuurfilosofen’ omdat ze een grote interesse hadden in datgene wat de
kosmos doet draaien, maar ook omdat ze ervan overtuigd waren dat zowel de levende als de levenloze natuur
voortkomen uit een of andere oerstof.
Thales Anaximander Anaximenes
Water! Ongedefinieerde substantie! Lucht!
De aarde dreef als een gigantisch De aarde als een ton. De aarde zweefde als een ufo op
vlot op de kosmische zeeën. omringende luchtstromen.
Hesiodos Hij schreef een lang gedicht, de Theogonie.
Het debat over de rol van de zintuigen in het opbouwen van kennis:
DE IDEEËNWERELD DE ZINTUIGLIJKE WERELD
(Plato) (Aristoteles)
↳ Zij waren echte homini universali.
2. MIDDELEEUWEN – religie
Een van de jaartallen die vaak worden genoemd als begin van de middeleeuwen is 313 anno Domini – het jaar
waarin het christendom werd toegelaten als religie in het Romeinse Rijk.
↳ Ook ligt het voor de hand dat de middeleeuwse filosofen massaal voor het platonische gedachtegoed kozen,
ook al omdat het werk van Aristoteles pas laat in de middeleeuwen naar het Latijn werd vertaald. Plato’s
verhaal over de twee werelden sluit immers mooi aan bij de christelijke visie op de wereld, met de
ideeënwereld als christelijke hemel, terwijl zijn misprijzen voor het zintuiglijke en het lichaam op gejuich
werd onthaald bij de christelijke kerkvaders.
Het DOEL van de filosofie is niet om zich krampachtig vast te klampen aan een verzameling van overtuigingen,
maar wel om ze in vraag te stellen.
4
VOORWOORD – ONZEKERHEID KOESTEREN
“Absolute zekerheid bestaat nergens, ook niet in de wetenschap.”
~ Simon Coen
‘De natuur als een moreel kompas’
Moreel kompas = een gids die consenus en zelfs de wet overbodig maakt. Alsof de natuur ons vertelt wat
we moeten doen …
Als filosofen al iets kunnen, is het dit: onzekerheid zaaien en koesteren.
Bertrand
Russell ⇝ ‘De mens te leren hoe hij kan leven zonder zekerheid, maar zonder zich, anderzijds, te laten
verlammen door onzekerheid’
↳ Volgens Russell leert de filosofie ons om pijnlijke onzekerheden te verdragen.
De inleiding van het boek maakt duidelijk dat niemand eigenlijk weet waar wijsbegeerte over gaat & soms gaat
het nog een stap verder dan wat Russell aanbeveelt – Filosofie heeft immers niet alleen de taak om ons onzeker-
heden te leren verdragen. Ze heeft ook de taak om onzekerheden op te zoeken.
1. WAT IS FILOSOFIE?
“Filosofie is (…) een enigszins verwarrende bezigheid.”
~ Thomas Nagel
Ambrose Bierce Filosofie = “Een stelsel van vele wegen die nergens naar niets leiden.”
POSITIEVE definitie Negatieve definitie
Wat is … ? Waarin verschilt … ?
↳ Het blijkt immers erg moeilijk te zijn een lijst van kenmerken op te stellen die voorkomen bij ALLE filosofen
en hun opvattingen, en ENKEL bij filosofen en hun opvattingen.
⇒ Er bestaat niet zoiets als de essentie van de filosofie.
A. Drie kenmerken: attitude, methodologie, domein
Nigel
“Philosophy is an unusual subject in that its practitioners don’t agree what it’s about.”
Warburton
Aristoteles “ALLE mensen verlangen van nature naar wijsheid.”
In sommige definities wordt de kritische kracht van de filosofie benadrukt, in die mate zelfs dat filosofie
wordt vereenzelvigd met kritisch denken.
↳ Filosofen = party-poopers.
Hij merkte op dat ons gezichtsvermogen ons vaak bedriegt, zoals bij optische illusies.
René Descartes Bv. Müller-Lyer illusie
, 1. ATTITUDE
Filosofie is kritisch denken.
“Een van de kwaliteiten van de wetenschap is dat ze ons de waarde van rationeel denken
Richard
bijbrengt, en het belang van vrijheid van denken; ze leert ons dat het loont om te twijfelen aan
Feynman
de waarheid van wat ons wordt verteld.”
↳ Maar, GEEN unieke attitude!
2. METHODOLOGIE
§ (Eigen) intuïtie
BETEKENIS 1 BETEKENIS 2
Intuïtie = om te verwijzen naar kennis die op een on- Intuïtie = een term dat verwijst naar de spontane
middellijke manier wordt verkregen. overtuigingen die we in onze eigen geest aantreffen
Bv. Het idee van volmaaktheid wanneer we over een bepaald onderwerp beginnen te
denken.
↳ Common sense (het gezond verstand).
↳ Filosofen die enkel gebruik maken van intuïties (in beide betekenissen van het woord) en zelden of nooit van
empirisch onderzoek, worden vandaag weleens weggelachen als fauteuilfilosofen (of armchair philo-
sophers).
! Een belangrijk probleem met het gebruik van intuïties, althans in de context van dit hoofdstuk, is dat het GEEN
uniek filosofische methode is.
§ Conceptuele analyse
Filosofie = “conceptual engineering – het ontrafelen en verbeteren van concepten die we
Luciano Floridi
in het dagelijks leven misschien soms te achteloos gebruiken.”
Conceptuele analyse is een populaire methode in de filosofie, maar ze wordt niet door ALLE filosofen gebruikt
en zeker niet ENKEL door filosofen.
§ Gedachte-experiment
Gedachte- = een instrument van de verbeelding, dat wordt gebruikt om nieuwe info over een thema
experiment te verkrijgen zonder gebruik te maken van nieuwe empirische data.
Bv. Hersen-in-een-vat (of brain in a vat)
↳ Het gebruik van gedachte-experimenten in de filosofie is dus zeker GEEN uniek onderscheidend kenmerk!
3. DOMEIN
Filosofische vragen zijn vaak erg abstract en eigenaardig, zelfs als ze op een toegankelijke
Thomas Nagel
manier worden gepresenteerd.
Gedicht over een duizendpoot die in de gracht terechtkomt nadat een pad zijn automatis-
men in vraag had gesteld.
Richard
Feynman ⇝ Het probleem dat Feynman beschrijft staat in de psychologie bekend als de wet van
Humphrey; deze luidt dat bewuste reflectie over een geautomatiseerde taak (tijdens
de taak) de uitvoering ervan belemmert.
Veel filosofen hebben een voorliefde voor moeilijke en zelfs onbeantwoordbare vragen.
2
,WEL, of GEEN vooruitgang?
GEEN vooruitgang WEL vooruitgang
Binnen een paradigma kan er wel sprake zijn van Sinds de moderne tijd zijn er talloze wetenschappen
vooruitgang, maar tussen paradigma’s onderling niet. ontstaan in de schoot van de filosofie.
↳ Twee opeenvolgende paradigma’s kunnen we op ↳ Zodra er vooruitgang is in de filosofie, zijn het
geen enkele manier met elkaar vergelijken, omdat wetenschappers (en niet filosofen!) die de pluim-
ze weinig of niets gemeenschappelijk hebben. en opstrijken.
B. Vier deeldomeinen
1. METAFYSICA
(= wetenschapsfilosofie!)
↳ Bestudeert de aard en de structuur van de wereld. De meeste metafysische vragen gaan over wat het
betekent om te bestaan.
MATERIALISTEN (= fysicalisten) DUALISTEN
Alles is opgebouwd m.b.v. materie (of physical stuff). Mentale toestanden zijn opgebouwd uit geestesspul
Mentale toestanden zijn gewoon hersentoestanden, (of mental stuff)
zeggen fysicalisten.
PROBABILISTISCHE oorzaken DETERMINISTISCHE oorzaken
= waarschijnlijk. = garanderen!
1. 4
2. LOGICA
(= wetenschapsfilosofie!)
↳ Logici zijn van mening dat hun onderzoek een wezenlijk deel moet uitmaken van elke filosofie-opleiding.
Bv. Slippery slope – als we vandaag A doen, zal vroeg of laat B volgen. En B is hoogst onwenselijk. Dus we
mogen A niet doen. Het argument wordt vaak gebruikt in ethische discussies, zoals over euthanasie of
over het homohuwelijk.
3. EPISTEMOLOGIE (of kennisleer)
(= wetenschapsfilosofie!)
↳ Buigt zich over de aard, de structuur en de mogelijkheid van onze kennis. Epistemologen willen m.a.w.
weten wat kennis precies is en hoe we weten wat we denken te weten.
4. MORAALFILOSOFIE (of de ethiek)
(≠ wetenschapsfilosofie!)
De vier deeldomeinen die we zonet beschreven, kunnen op hun beurt onderverdeeld worden in meer specifieke
takken van de filosofie.
↳ Wetenschapsfilosofie kan je op haar beurt opdelen in twee deeldomeinen:
ALGEMENE WETENSCHAPSFILOSOFIE TOEGEPASTE WETENSCHAPSFILOSOFIE
Houdt zich bezig met fundamentele filosofische /
kwesties die verband houden met wetenschap.
3
, “Het nut van wetenschapsfilosofie voor wetenschappers is ongeveer even groot als het nut van
Richard ornithologie voor vogels.”
Feynman
⇝ Hij bedoelt dat wetenschapsfilosofie irrelevant is voor wetenschappers.
C. Een zeer korte geschiedenis van de westerse filosofie
De geschiedenis van de filosofie is namelijk de geschiedenis van een discipline die voortdurend werd
uitgedaagd door andere vormen van kennis.
1. ANTIEKE OUDHEID – mythologie
Thales, Anaximander en Anaximenes worden meestal beschouwd als de eerste filosofen. Ze waren alle drie
afkomstig uit Miletus – bekend als ‘de natuurfilosofen’ omdat ze een grote interesse hadden in datgene wat de
kosmos doet draaien, maar ook omdat ze ervan overtuigd waren dat zowel de levende als de levenloze natuur
voortkomen uit een of andere oerstof.
Thales Anaximander Anaximenes
Water! Ongedefinieerde substantie! Lucht!
De aarde dreef als een gigantisch De aarde als een ton. De aarde zweefde als een ufo op
vlot op de kosmische zeeën. omringende luchtstromen.
Hesiodos Hij schreef een lang gedicht, de Theogonie.
Het debat over de rol van de zintuigen in het opbouwen van kennis:
DE IDEEËNWERELD DE ZINTUIGLIJKE WERELD
(Plato) (Aristoteles)
↳ Zij waren echte homini universali.
2. MIDDELEEUWEN – religie
Een van de jaartallen die vaak worden genoemd als begin van de middeleeuwen is 313 anno Domini – het jaar
waarin het christendom werd toegelaten als religie in het Romeinse Rijk.
↳ Ook ligt het voor de hand dat de middeleeuwse filosofen massaal voor het platonische gedachtegoed kozen,
ook al omdat het werk van Aristoteles pas laat in de middeleeuwen naar het Latijn werd vertaald. Plato’s
verhaal over de twee werelden sluit immers mooi aan bij de christelijke visie op de wereld, met de
ideeënwereld als christelijke hemel, terwijl zijn misprijzen voor het zintuiglijke en het lichaam op gejuich
werd onthaald bij de christelijke kerkvaders.
Het DOEL van de filosofie is niet om zich krampachtig vast te klampen aan een verzameling van overtuigingen,
maar wel om ze in vraag te stellen.
4
